OKRĘG RZESZY GDAŃSK-PRUSY ZACHODNIE
| < Poprzednie | Następne > |
OKRĘG RZESZY GDAŃSK-PRUSY ZACHODNIE (Reichsgau Danzig-Westpreußen, Gau Danzig-Westpreußen), jednostka adm., z siedzibą władz w Gd., funkcjonująca od 26 X 1939 do marca 1945, obejmująca byłe II WMG, 6 powiatów z prowincji Prusy Wsch. (przed 1 IX 1939 należące do Niemiec), większość pol. przedwojennego woj. pomor. oraz skrawek woj. warsz. Powstała na mocy dekretu q Adolfa Hitlera z 8 X 1939, zastępując działający od 14 IX 1939 zarząd wojskowy Okręg Wojskowy Gd. Prusy Zach. pod dowództwem gen. Fritza Waltera Heitza. W grudniu 1939 na terenie okręgu mieszkało 2 351 166 osób: na dawnym obszarze II WMG – 407 517, na terenach Prus Wsch. – 362 137, na terenach byłej II RP – 1 502 010. Polacy stanowili 61% mieszkańców, Niemcy 38%. Na czele Okręgu Gd. jako namiestnik (Reichsstatthalter), podległy bezpośrednio Adolfowi Hitlerowi, stanął q Albert Forster, jednocześnie gauleiter, szef gd. okręgu Narodowosocjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – NSDAP). Okręg tworzyły 3 obwody rejencyjne (Regierungsbezirk): gd., bydgoski oraz kwidzyński. Każda rejencja, na czele której stał prezydent, podlegała bezpośrednio namiestnikowi, dzieliła się na powiaty miejskie (na czele z kreisleiterem) i wiejskie (na czele z landratem), te zaś na obwody urzędowe i gminy. Prezydent rejencji pełnił władzę policyjną oraz wyższą władzę adm. W praktyce kierował tylko policją porządkową (ochronną w miastach i żandarmerią na wsiach), wszelkie przestępstwa polit. ścigała bowiemTajna Policja Państwowa (Geheime Staatspolizei – Gestapo),a w zakresie administracji państw. jego władzę często uszczuplał namiestnik. Istniały też miasta wydzielonena prawach powiatu: Gd., Bydgoszcz, Elbląg, Gdynia, Grudziądz, Sopot i Toruń. Prezydentem rejencji gd. był do 31 XII 1942 SS-Oberführer Fritz Herman. Urząd ten zlikwidowano 1 i 1943. Jego uprawnienia przejął urząd namiestnika Alberta Forstera, oddając pod bezpośredni nadzór swojego współpracownika, byłego wiceprezydenta gd. Senatu Wilhelma Hutha. Ważną funkcję spełniał aparat policyjny i wojsk. Pierwszy dzielił się na policję porządkową i policję bezpieczeństwa. Na terenie Okręgu Gd., na bezpośrednim zapleczu armii do końca listopada 1939 działały grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa, w skład których wchodziły oddziały operacyjne (Einsatzkommando). W Gd. od 14 IX 1939 operowała samodzielna grupa operacyjna Einsatzkommando-16 (EK 16) pod dowództwem SS-Obersturmbannführera Rudolfa Trögera, złożona pocz. z ok. 100 funkcjonariuszy, wcześniej zasilających szeregi policji kryminalnej II WMG, a późn. członków Gestapo. Sztab EK 16 znajdował się w gmachu prezydium policji na Karrenwall (ob. ul. Okopowa).Najważniejszą siłę policyjną stanowiły oddziały paramilit. Selbstschutz (Samoobrona) podległe bezpośrednio szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA) Reinhardowi Heydrichowi. W Gd. znajdowała się siedziba dowództwa tej formacji okręgu płn. z Oberführerem SS Rudolphem von Alvenslebenem. 7 XI 1939 rozpoczęła działalność kierownicza placówka Gestapo (Staatspolizei-Leitstelle), obejmująca cały Okręg Gd., z siedzibą w budynku dawnego q Komisariatu Generalnego RP przy Neugarten 27 (ob. Nowe Ogrody). W piwnicy gmachu administrowanego przez polizeimeistera Ernsta Klewe zakwaterowano kilkunastoosobową grupę pol. więźniów (Gestapokolonne lub Arbeitskolonne), których zadaniem było porządkowanie budynku, urządzanie gabinetów, reparacja instalacji itp. Na czele Staatspolizei-Leitstelle stali kolejno: SS-Sturmbannführer und Oberregierungsrat dr Helmut Tanzmann, SS-Sturmbannführer und Regierungsrat dr Helmut Hans Wolff oraz SS-Sturmbannführer und Regierungsrat dr Günther Venediger. W 1943 utworzono terenowe referaty Gestapo w poszczególnych dzielnicach Gd., prawdopodobnie przy dzielnicowych komisariatach policji ochronnej (Schutzpolizei). Szczególną funkcję, wynikającą z portowego charakteru miasta, pełniładelegatura Gestapo w q Nowym Porcie, nosząca nazwę komisariatu granicznego (Grenzkommissariat, „Greko”). Do jej kompetencji należała także kontrola ruchu statków, sprawdzanie dokumentów załóg, wystawianie przepustek, kontrola ludzi pracujących w porcie oraz zapewnienie bezpieczeństwa morskiej granicy Rzeszy. Na jej czele stali kolejno: komisarz kryminalny Otto Gambs, st. sekr. kryminalny Kurt Willer, sekr. kryminalny, SS Oberscharführer Gerhard Bachs.W Gd. mieściło się wyższe dowództwo SS i policji. 9 X 1939 Reichsführer SS oraz szef niem. policji, Heinrich Himmler, powołał na stanowisko wyższego dowódcy SS i policji na Okręg Gd. z SS-Gruppenführera q Richarda Hildebranda, od kwietnia 1943 jego następcą był SS-Gruppenführer Fritz Katzmann.Ponadto w Gd. funkcjonowały:inspektorat policji bezpieczeństwa (Sipo) i służby bezpieczeństwa (SD), kierownictwo policji porządkowej (Schupo) i policji kryminalnej (Kripo) z biurami przy Neugarten 27. Przy Heiligenbrunner Weg (ob. ul. Do Studzienki) funkcjonowała placówka kontrwywiadu (Abwehra). Do końca 1942 działał w Gd. jeden z dwóch, obok Kwidzyna, wyższych sądów krajowych podległych Ministerstwu Sprawiedliwości, 1 i 1943 sąd gd. przejął kompetencje kwidzyńskiego. Wyższym sądom krajowym podlegały sądy krajowe i lokalne, a dodatkowo przy tych pierwszych zorganizowano sądy specjalne, jeden z nich utworzono w Gd.Najliczniej rozpatrywały sprawy o charakterze polit. (m.in. przynależność do organizacji podziemnych, stawianie oporu władzy, słuchanie i rozpowszechnianie wiadomości zagranicznych radiostacji, udzielanie pomocy jeńcom pol. i obcych narodowości, przechowywanie broni). Sprawy przeciwko ludności Okręgu rozpatrywał także Sąd Wojenny Rzeszy i Najwyższy Trybunał Ludowy, na podstawie rozporządzenia z 6 VI 1940, wprowadzającego odrębne prawo karne dla Polaków i obywateli pol. żyd. pochodzenia. Dodatkowo Ministerialna Rada Obrony Rzeszy 4 XII 1941 ustanowiła specjalne prawo karne dla Polaków i Żydów, na mocy którego kara śmierci była dopuszczalna niemal w nieograniczonym zakresie. Implikacją tego rozporządzenia było utworzenie policyjnych sądów doraźnych. Od 11 VII 1942 Gd. był obiektem nalotów bombowców bryt., amer. i radz. (q nalot bombowy 11 VII 1942). Po klęsce niem. pod Stalingradem (2 II 1943) w Gd. ogłoszono żałobę narodową, konsekwencją załamywania się frontu wsch. stały się problemy natury ekon. Wzrosły ceny żywności, zmniejszono tygodniowe przydziały ziemniaków (do 3,5 kg na osobę), wycofano niektóre pociągi, zmniejszono liczbę przystanków tramwajowych. Ludność kierowano do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Pod hasłem „Wszystkie siły dla zwycięstwa” wprowadzono obowiązek pracy dla mężczyzn od 16 do 65 lat i dla kobiet od 17 do 45 lat. Gd. stał się miejscem schronienia dla wielu uciekinierów z Niemiec po nalotach alianckich oraz etapem ewakuacji ludności niem. z Prus Wsch. i Pomorza do Rzeszy. Pierwsze przepisy w tym zakresie wydano we wrześniu 1943. Z pocz. 1944 władze gd. sporządziły tajny plan ewakuacji, w którym przewidziano zniszczenie niektórych obiektów oraz zamknięcie tych zakładów pracy, które uznano za zbędne dla celów wojennych. W końcu 1944 utworzono oddziały pospolitego ruszenia Volkssturm, przeznaczone gł. do budowy polowych umocnień wojsk., okopów oraz do obrony przeciwlotniczej w miastach. W styczniu 1945 w rejonie umocnień Gd.-Gdynia znajdowało się ponad milion uchodźców. Pod hasłem „Ojczyźnie grozi niebezpieczeństwo” ludność Gd. została zmuszona do kopania umocnień na obszarach podmiejskich i rowów przeciwczołgowych, m.in. na odcinku ob. q Piecki-Brętowo i q Srebrzysko, a cudzoziemców przebywających w mieście kierowano do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Na teren Okręgu Gd. armie radz. (w wypadku Gd. był to II Front Białoruski) wraz z wojskiem pol. wkroczyły w styczniu 1945 (q rok 1945).
