WOLNOMULARSTWO

'''WOLNOMULARSTWO''', masoneria, na wpół tajne stowarzyszenia, sięgające początkami wczesnośredniowiecznych organizacji rzemieślniczych mularzy (w odróżnieniu od cechów) obejmowały cały kraj. Ideologia wolnomularstwa w formie zwartego systemu filozoficznego powstała w XVIII wieku. Jej zasady zebrane zostały w 1723 roku w tzw. Konstytucji opracowanej przez Jamesa Andersona. Istotę ideologii tworzy człowiek i jego godność. Zadaniem wolnomularzy jest budować człowieczeństwo w jednostce i całej ludzkości na zasadach braterstwa i równości. To budowanie stanowi sens ludzkiego życia. Symbole obejmują atrybuty związane z tą ideologią, tj. wszechświata (kosmosu) i budownictwa (obrazy wyobrażające słońce, księżyc, kulę ziemską, gwiazdy, kamień nieociosany, kamień kubiczny, spiczasty, kielnia, sznury, młotek, węgielnica, cyrkiel, liniał, libella). Ceremonie wykazują wyraźne podobieństwo do obrządków manichejczyków. Dotyczy to zarówno 3 stopni wtajemniczenia, jak i sposobu rozpoznawania się. Obowiązywało utrzymywanie w tajemnicy przynależności do poszczególnych stopni, obrządków oraz spraw wewnętrznych loży. Nawiązują też do budowy świątyni Salomona. Na wpływy zakonu templariuszy wskazują wspólne nazwy: loże kapitularne, Mistrz Najwyższy Komandorii, pewne elementy symboliki oraz rozmowy i formuły towarzyszące przyjmowaniu na stopnie. Podstawową jednostkę organizacyjną tworzy loża symboliczna (niebieska – od niebieskiego obicia), zwana też warsztatem lub świętojańską, obejmująca niższe stopnie wtajemniczenia: ucznia, czeladnika i mistrza. Wyższy stopień organizacji tworzy loża wewnętrzna (tylna), inaczej kapitulna, szkocka lub czerwona.<br /><br />Pierwszy przekaz historyczny o istnieniu w Gdańsku loży wolnomularskiej pochodzi z roku 1535. Jest to tzw. Karta kolońska, dokument zawierający zasady masonerii, opracowany przez kapitułę wielkich mistrzów zebranych w Kolonii i podpisany przez wszystkich członków w liczbie 19 osób, w tym przedstawiciela Gdańska.<br /><br />Masoneria we współczesnym pojęciu pojawia się w Gdańsku w połowie XVIII wieku i była powiązana z wolnomularstwem pruskim. Działające w tym czasie loże podporządkowane były wielkim lożom w Berlinie i Królewcu. Po reformie wolnomularstwa pruskie i stworzeniu jednolitego rytu utworzono 3 wielkie loże w Berlinie: Große National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln (Wielka Narodowa Loża Matka pod Trzema Globami), Große Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft (Wielka Loża Pruska zwana Royal York pod Przyjaźnią) i Große Landesloge der Freimaurerei von Deutschland (Wielka Loża Krajowa Wolnomularstwa Niemieckiego). W 1798 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III nakazał rozwiązanie wszystkich pozostałych wielkich lóż (chodziło o oczyszczenie lóż z praktyk, czasami niemających nic wspólnego z masonerią). Po rozwiązaniu loży w Królewcu wszystkie gdańskie loże zostały podporządkowane lożom berlińskim. Członkami wolnomularstwa gdańskiego byli najbardziej znaczący obywatele miasta, pełniący ważne funkcje w życiu publicznym, a przy tym bogaci. Składki członkowskie były wysokie (do kasy lożowej, na fundusz ubogich i na lożę-matkę), do tego dochodziły opłaty za uzyskiwane stopnie wtajemniczenia.<br /><br />'''Loge Zu den drei Bleiwagen''' (Pod Trzema Poziomnicami) powstała 30 V 1751 i podlegała berlińskiej loży-matce Zu den drei Weltkugeln (Pod Trzema Globami). Jej mistrzem był w latach 1751–1760 Karl Ernst Zuther (I dozorcą – Carl Gottfried Schwartz, II dozorcą – Gottfried Dewitz, sekretarzem – Heinrich Aycke, skarbnikiem – Samuel Loeskau); w tym czasie była otwarta (tzn. odbyła posiedzenie) tylko raz. 17 I 1763 mistrzem został Gottfried Dewitz. 14 II 1763 została otwarta na przyjęcie czeladników, a 16 maja – na mistrzów, liczyła wówczas 24 członków. 12 VI 1763 mistrzem został Johann Wilhelm John. 11 VII 1763 loża zainicjowała obchody wolnomularskiego święta Jana. W sierpniu część członków odeszła do nowo założonej loży Zu den drei Sternen, wśród nich C. Schwartz i G. Dewitz. 30 sierpnia odbyły się wybory uzupełniające, a 19 września ostatnie posiedzenie. 3 X 1763 Rada Miejska wydała edykt zakazujący działalności loży. Loża w odpowiedzi skierowała do Rady adres datowany 5 października. Równocześnie w Prusach pojawiły się wystąpienia i artykuły w gazetach w obronie gdańskiej loży. Edykt został anulowany w końcu 1763 roku (Na Boże Narodzenie). 19 I 1764 ponownie otwarta, odbyła 15 posiedzeń. Od 29 III 1765 do czerwca 1770 zamknięta. W tym czasie uzyskała patent loży królewieckiej Zu den drei Kronen” (Pod Trzema Koronami). 24 VI 1770 zamknięta została jako loża-córka berlińskiej loży Zu den drei Weltkugeln. 18 V 1775 roku pięciu członków loży Zu den drei Bleiwagen i Zu den drei Sternen utworzyło na nowo lożę Zu den drei Bleiwagen, podległą loży-królewieckiej. Mistrzem jej został Daniel Gralath. 16 VI 1775 odbyło się pierwsze posiedzenie na nowo utworzonej loży.<br /><br />'''Loge Zu den drei Sternen''' (Pod Trzema Gwiazdami). Powstała 26 VIII 1763 jako loża-córka królewieckiej loży Zu den drei Kronen. Jej władze tworzyli byli członkowie loży Zu den drei Bleiwagen: mistrz od 26 VIII 1763 do 1764 roku – Carl Gottlieb Schwartz, I dozorca – Johann Simpson, II dozorca – Paul Philipp Clayd, mówca – Gottfried Dewitz, sekretarz – Johann Salomon Belitzki, skarbnik Andreas G. Buchholtz. W okresie 1765–1766 mistrzem był G. Dewitz. Od 3 III 1766 do 8 IV 1768 loża była zamknięta. W 1768–1773 mistrzem był D. Gralath. Ostatnie otwarcie loży na przyjęcie uczniów odbyło się 5 VI 1775, a na mistrzów – 30 I 1777. Przy tej loży powołano lożę wyższych stopni (wewnętrzną) Zum silbernen Leuchter (Pod Srebrnym Lichtarzem), podlegającą królewieckiej loży-matce Zum goldenen Leuchter (Pod Złotym Lichtarzem). Mistrzem katedry gdańskiej został baron von Schroetter. Działała do roku 1777.<br /><br />'''Loge Eugenia zum gekrönten Löwen''' (Eugenia pod Ukoronowanym Lwem). Powstała w lipcu 1776 z loży Zu den drei Bleiwagen jako filia wysokiej loży szkockiej Zu den drei Kronen w Królewcu. Jej mistrzem został D. Gralath. W 1777 roku zakupiono przy Reutergasse (ul. Sadowa) na Dolnym Mieście dom z ogrodem za sumę 21 tysięcy florenów. 11 VII 1777 w nowej siedzibie zainstalowano lożę. W latach 1778–1780 budynek stopniowo modernizowano, przystosowując do wymogów ceremonii masońskich. W 1781 została założona biblioteka, jej zaczątkiem były prywatne zbiory Nathanaela Eckholdta (jej trzon stanowiły druki masońskie i poświęcone masonerii). Przepisy dotyczące biblioteki ujęto w statucie loży, a księgozbiór ustawicznie powiększano. Po zawieszeniu w okresie 1934–1935 działalności wolnomularstwa gdańskiego większość archiwaliów loży i cały księgozbiór został zdeponowany w [[BIBLIOTEKA MIEJSKA | Bibliotece Miejskiej]] (obecnie [[PAN BG | PAN BG]]), dzięki czemu przechował się, z niewielkimi stratami, stanowiąc jedyną w Europie środkowowschodniej oryginalną bibliotekę masońską. Według stanu na rok 1987 zachowały się 1602 tytuły w 2274 woluminach. Po zamknięciu w styczniu 1799 loży-matki Zu den drei Kronen, loża przyjęła zwierzchnictwo Der Großen National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln w Berlinie. Umowę podpisano 22 I 1800. 4 VI 1800 loża otrzymała nowy statut i nowe ryty. D. Gralath zrzekł się funkcji mistrza w roku 1798, jego następcą został Johann Simpson. W 1841 loża nabyła parcelę przy Neugarten 18 (ul. Nowe Ogrody), gdzie wybudowała nowy gmach (koszt inwestycji – 18 tysięcy talarów). Uroczyste otwarcie nowej siedziby miało miejsce 26 VIII 1842, ostatnie posiedzenie odbyła 11 IV 1935.<br /><br />'''Loge zur Einigkeit''' (Jedność). Powstała w roku 1801 jako filia Der Großen Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft. Od 1781 działała jako Loge Zum Kranich (Pod Żurawiem) i podlegała berlińskiej loży-matce Zu den drei Weltkugeln. W 1789 wszczęła starania o przyjęcie do Wielkiej Loży Angielskiej, po uzyskaniu zgody, 30 VI 1789 przyjęła nazwę Loge Zur Einigkeit. Jej lokal z ogrodem znajdował się przy ul. Samtgasse 6/8 (ul. Aksamitna 4a). Jak większość lóż pruskich i loża gdańska miała problemy, polegające na stosowaniu przez jej członków różnych praktyk masońskich, niekiedy przybierających formy okultyzmu. W 1794 roku nowo obrany mistrz Dircksen zdecydował o wprowadzeniu czystego systemu angielskiego. Po unifikacji lóż na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, 13 XI 1800 loża rozpoczęła starania o utworzenie filii berlińskiej loży Zur Freundschaft. Instalacja nastąpiła 13 VIII 1801. W 1807 roku lokal loży został zajęty na lazaret; nie odzyskała go już, a wobec planów zbudowania tam koszar wojskowych po 1870 przeniosła się do siedziby przy Neugarten 8 (po rozbudowie nr 8–11). Działała do 11 IV 1933.<br /><br />'''Loge Zum roten Kreuz''' (Pod Czerwonym Krzyżem). Powstała jesienią 1873 roku i podlegała Der Großen Landesloge der Freimaurer von Deutschland, początkowo korzystała z lokalu loży Einigkeit. 5 XII 1873 przeniosła się do lokalu przy An der Großen Mühle (ul. Wielkie Młyny). W 1907 zmieniła nazwę na Loge Zum siegenden Licht (Pod Zwycięskim Światłem) i przeniosła się na Eigenhausstraße 18A (ul. Własna Strzecha).<br /><br />'''Loża wewnętrzna''' (czerwona – Der innere Tempel). Działała dowodnie od roku 1810 przy loży Eugenia. Nadawała stopnie od 4. do 7. Po zawieszeniu działalności, w latach 30. XX wieku w Bibliotece Miejskiej zostały zdeponowane protokoły posiedzeń z lat 1810–1933, rękopiśmienne instrukcje i ryty oraz listy obecności za okres od 31 X 1924 do 18 III 1934 i oddzielna lista z ostatniego posiedzenia 7 VIII 1934.<br /><br />'''Pozostałe loże.''' Powstawały w XX wieku. W okresie I wojny światowej część członków loży Einigkeit i Zu m siegenden Licht założyła w Sopocie nową lożę Zur Friedenssonne(Słońce Pokoju). Wobec zgłaszanego od roku 1873 postulatu berlińskiej wielkiej loży Zu den drei Weltkugeln o przyjmowaniu w szeregi tylko chrześcijan, część członków żydowskiego pochodzenia loży Eugenia w 1903 utworzyła odrębną lożę Matthaeus zum Wacht im Osten (Mateusz Wartownik Wschodu), od 1913 Zur Kette an der Weichsel (Łańcuch nad Wisłą) do 1920 z siedzibą w [[DOM ANGIELSKI | Domu Angielskim]], od 1925 we Wrzeszczu, przy Am Johannisberg (ul. Sobótki). W 1918 roku powstała w Oliwie i Sopocie loża Zum Stern im Osten (Pod Gwiazdą Wschodu). W 1922 źródła odnotowują loże: Borussia Loge przy Olivaer Tor 10 ([[BRAMA OLIWSKA | Brama Oliwska]]), Empor zum Licht (W górę do Światła?). 10 X 1925 z loży Einigkeit, wobec licznego napływu członków, wyłoniła się nowa loża Feste Burg im Osten (Mocny Zamek na Wschodzie), z siedzibą w lokalu loży Jedność.<br />W 1933 roku władze [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG) zakazały działalności masońskiej. Siedzibę loży Zum siegenden Licht (zamkniętej 15 VII 1935) przy Eigenhausstraße 18A przejęła [[THD | THD]] (obecnie Wydział Elektrotechniki i Automatyki PG). Siedzibę loży Einigkeit przy Neugarten 8–11 przejęły po roku 1934 władze II WMG na cele mieszkalno-biurowe; zniszczona w 1945, nie została odbudowana (obecnie w tym miejscu budynek Urzędu Miejskiego, zachowany fragment ogrodu, leżący także na zapleczu Pomorskiego Centrum Traumatologii im. M. Kopernika ([[SZPITALE 1945–2010 | szpitale]])). Siedziba loży Eugenia została przekazana Państwowemu Urzędowi Nadzoru Gospodarstw Wiejskich na Pomorzu (Reichsnährstand der Landesbauernschaft Danzig-Westpreußen), w 1945 poważnie zniszczona, następnie była wykorzystywana na cele magazynowe, ostatecznie rozebrana w latach 60. XX wieku przy budowie nowego odcinka ul. 3 Maja i torowiska tramwajowego. Kojarzącą się z siedzibą loży ul. Logegang zmieniono na Langer Gang, obecnie ul. Masońska. Na południowym fragmencie dawnego ogrodu powstało w roku 1993 Centrum Handlowe „Gildia”. W latach 90. XX wieku powstał w Gdańsku z inspiracji Wielkiej Loży Narodowej Polski „Klub sztuki królewskiej”, dążący do odnowienia i rozwinięcia miejscowych tradycji wolnomularskich. {{author: MAB}} [[Category: Encyklopedia]]