BŁĘDNIK, ogród (przy Bramie Oliwskiej)

Wersja z 07:47, 18 wrz 2024

Ogród (po lewej) otoczony ażurowym ogrodzeniem (obecnie w tym miejscu wiadukt nad torami prowadzący do ul. Popiełuszki), w środku Szpital Miejski / Lazaret przy Bramie Oliwskiej (obecnie w tym miejscu budynek DOKP), po prawej fragment mostu do Bramy św. Jakuba (obecnie w tym miejscu wiadukt Błędnik), 1761-1765 według Matthaeusa Deischa

Ogród (po prawej) i Szpital Miejski / Lazaret przy Bramie Oliwskiej (po lewej), 1773, według Daniela Chodowieckiego

Ogród (tu zwany Plantage / Plantacja) w 1807, fragment mapy (u góry Grodzisko i nieistniejący zespół cmentarzy przy obecnej ul. 3 Maja z kościołem Bożego Ciała, po prawej Brama Oliwska i początek Alei Lipowej (al. Zwycięstwa), zabudowa Fundacji Barbary Renner (w prawo), Szpital Miejski Lazaret przy Bramie Oliwskiej (w lewo), brama św. Jakuba

Plac Napoleona, 1812, fragment mapy Pierra-Léonarda Dandeleuxa

Ogród, tu zwany Lustgarten / Ogród Rozrywkowy), fragment mapy J. L. Belitskiego z 1822

Ogród (tu zwany Irr-Garten, u góry po lewej) przecięty linią kolejową, fragment planu Gdańska z 1889

BŁĘDNIK, ogród (1810 Plantage, Irrgarten), pierwsza gdańska promenada spacerowa i ogród rozrywkowy (1822 Lustgarten). Na temat pochodzenia najpopularniejszej nazwy – Irrgarten – istnieją trzy hipotezy: wywodzi się ją od ogrodowego labiryntu (niemiecki Irrgarten), choć go tu nigdy nie było, od szalonych pacjentów pobliskiego Szpitala Miejskiego (Lazaretu przy Bramie Oliwskiej) (niemiecki Irrenhaus) i, wersja najbardziej prawdopodobna, od powstałej w 1810 (zob. niżej) okrężnej ścieżki.

Powstał staraniem rajcy Constantina Friedricha Ferbera i dowódcy wojsk gdańskich, generała majora Johna Sinclaira w 1708 na miejscu wysypiska śmieci w pobliżu Bramy Oliwskiej, między północno-zachodnim narożnikiem fosy Starego Miasta a nowożytnymi fortyfikacjami łączącymi Grodzisko z Bramą Oliwską (obecnie teren między skrzyżowaniem al. Zwycięstwa i Wałów Piastowskich od południa, ul. Dyrekcyjną od wschodu, dochodził na północy do wysokości ul. Gdyńskich Kosynierów, od zachodu granicę wyznaczał zjazd pod wiaduktem przy kościele Bożego Ciała przy ul. 3 Maja).

W XVIII wieku promenada cieszyła się olbrzymią popularnością z racji atrakcyjnego kończenia spaceru wzdłuż miejskich obwałowań. Ogród był zbudowany na bazie ścieżek przecinających się pod kątem prostym, obsadzonych drzewami, miał nieregularny obrys zewnętrzny. Aleje drzew, z których najważniejsza, wysadzana kasztanowcami, była przedłużeniem drogi wjazdowej do miasta, dzieliły go na nieregularne, ale prostokreślne kwatery. Wzdłuż nich ustawione były ławki. Całość otaczało proste, ażurowe, drewniane ogrodzenie. W latach 1780–1782 w sąsiedztwie powstał ogród botaniczny (założony przez dr. Georga Remusa).

W 1807, mimo protestów, zrównany z ziemią przez Prusaków w ramach przygotowań do obrony Gdańska przed wojskami napoleońskimi, w 1808 stacjonujący w pobliżu kozacy wycięli na opał pozostałe drzewa. W 1809, w okresie I Wolnego Miasta Gdańska, część przystosowano do ćwiczeń musztry i parad wojskowych, od 26 III 1810 nosił nazwę plac Napoleona, nadaną dla upamiętnienia jego małżeństwa z cesarzówną austriacką Marią; 14 VIII 1810 w paradzie (na cześć rocznicy urodzin Napoleona) uczestniczył wizytujący wojska polskie w Gdańsku książę Józef Poniatowski. W 1813, po zajęciu Gdańska przez Prusaków, plac musztry otrzymał nazwę plac Fryderyka Wilhelma.

W 1810 inspektor ogrodu oliwskiego Johann Georg Saltzmann odtworzył ogród o nowym ukształtowaniu, nadając mu formę prawie regularnego prostokąta, przeciętego ośmioma ścieżkami krzyżującymi się na środku okrągłego placu. Poprowadzona wokół okrężna ścieżka wzmacniała centralność rzutu i regularność planu. Tak jak niegdyś przecinała go szeroka aleja kasztanowców, pojawiły się również grupy cienistych drzew, m.in. innymi wiele topoli, popularnych w Gdańsku w 1. połowie XIX wieku.

Nowy ogród nie powrócił już jednak do dawnej świetności. W 1860 planowano ustawienie wśród drzew popiersia Jana Heweliusza, którego gliniany model autorstwa Rudolfa Freitaga przedstawiono publicznie 9 kwietnia tegoż roku. Mimo ukonstytuowania się komitetu honorowego do zbiórki pieniędzy na brązowy odlew nie udało się zebrać wystarczającej kwoty (model w gipsie, który złożono w Dworze Artusa, zaginął).

W 1867 przez zachodnią część nowego ogrodu przeprowadzono linię kolejową łączącą dworzec Brama Wyżynna z Nowym Portem, a od 1870 także z Sopotem ( koleje). W 1895 podczas wytyczania nowej ulicy, Podwala Grodzkiego, wycięto kolejnych 70 drzew. Na początku XX wieku istniał tylko niewielki, ocieniony drzewami placyk z miejscem zabaw dla dzieci i kilkoma ławkami oraz nazwa, która przylgnęła do poprowadzonego ponad torami kolejowymi wiaduktu o nazwie Irrgartenbrücke ( Błędnik, wiadukt). W latach 1894–1896 w części dawnego parku zarząd szpitala Bożego Ciała wybudował istniejące do dziś domy mieszkalne. KR