STRAŻE NOCNE

Wersja z 08:41, 29 lip 2024

Paul Emicke (1537–1593), naczelnik gdańskiej straży nocnej, portret najprawdopodobniej dwóch anonimowych malarzy, sprawnego portrecisty i o mniejszych umiejętnościach, nieporadnie kreślącego tułów

STRAŻE NOCNE, służby porządkowe działające w XVI–XVIII wieku, powołane przez władze Gdańska w celu utrzymywania porządku w mieście w czasie nocy, strzegące zarazem po zmroku bezpieczeństwa miasta w sytuacji zagrożenia wojennego. Uczestniczenie w nich wynikało z posiadania prawa obywatelskiego i związane było ściśle z funkcjonowaniem straży obywatelskich, opierając się na strukturach organizacyjnych tych ostatnich według podziału na kwartały. Stawianie się do służby w nocy było obowiązkiem powszechnym dotyczącym obywateli, przepisy prawne dopuszczały jednakże możliwość przysłania w swoim zastępstwie zmiennika (w ten sposób od tego mało prestiżowego obowiązku wykupywali się zazwyczaj członkowie patrycjatu i bogatego kupiectwa).

Przepisy związane z funkcjonowaniem straży nocnych regulowały specjalne ordynacje wydawane w XVI i XVII wieku przez Radę Miejską; pierwsza ogłoszona została w 1556. Nocna wachta rozpoczynała się zimą o godzinie 9, latem – o 10 wieczorem; strażnicy kończyli służbę latem o godzinie 3, zimą – o godzinie 4 rano. Wyznaczeni do straży nocnej obywatele musieli przybyć na czas do specjalnych punktów zbornych, następnie udać się w szyku do równomiernie rozmieszczonych posterunków, tzw. odwachów, których było łącznie 33 na terenie całego miasta (po 16 na Głównym i Starym Mieście, jeden na Starym Przedmieściu). Z tych posterunków wysyłano w regularnych odstępach, zwykle co dwie godziny, czteroosobowy patrol, którego zadaniem był obchód ustalonych ulic, zwany rundą.

Do obowiązków strażników nocnych należało ponadto pilnowanie porządku publicznego, m.in. mieli oni zwracać uwagę na podejrzane osoby i chronić majątek mieszczan przed ewentualną działalnością złodziei; napotkanych podczas wachty ludzi musieli zatrzymywać do wyjaśnienia ich obecności na ulicach nocną porą (stąd, by uniknąć związanych z tym nieprzyjemności, nakazywano mieszkańcom miasta, którzy z ważnych powodów zmuszeni byli przemieszczać się po mieście, do zaopatrzenia się w pochodnie lub latarnie). Prócz tego straże nocne strzegły bezpieczeństwa pożarowego, w razie dostrzeżenia zagrożenia winne były wszczynać alarm biciem w dzwony z wież kościelnych. Pod surowymi karami zabraniano strażnikom spania na wachcie, oddawania się grze w karty i kości, a także picia alkoholu i wdawania się w bójki.

W XVII wieku porządku publicznego i bezpieczeństwa gdańszczan strzegło każdej nocy łącznie 192 strażników (po 80 na Głównym i Starym Mieście, 12 na Starym Przedmieściu oraz 20 na Spichlerzach). Na czele poszczególnych oddziałów (rot) stali rotmistrze, kompaniami straży nocnych przypisanymi do kwartałów dowodzili wachmistrze. Obywatele gdańscy zobligowani do służby nocnej wykonywali te zadania nieodpłatnie, wynagrodzenie otrzymywali jedynie wachmistrzowie. Działalność finansowano z wpływów ze specjalnego podatku nałożonego w 1668 na wszystkich mieszkańców Gdańska. W okresie zagrożenia wojennego uzbrojone oddziały straży nocnych miały sprawować służbę wartowniczą, pilnując przede wszystkim obwałowań i bram miejskich. Rozlokowywano je wówczas w sposób umożliwiający szybkie dotarcie do poszczególnych odcinków fortyfikacji: roty Kwartału Kogi – przy Nowej Zbrojowni i na Lastadii, roty Kwartału Wysokiego – na Targu Węglowym i Długim Targu, roty Kwartału Szerokiego – przy kościele św. Bartłomieja i na Targu Rybnym, roty Kwartału Rybackiego na tzw. Nowym Mieście (rejon kościoła św. Jana i na Spichlerzach). DK

W 1827, wobec wzrastającej liczby kradzieży, na wniosek radcy Wilhelma Ferdinanda Zerneckego, powołano Sicherheits-Verein (Towarzystwo Bezpieczeństwa), liczące w połowie XIX wieku ponad 600 osób, organizujących nocne patrole na ulicach miasta i podejmujących proby penetrującji gdańskie środowiska przestępcze, głównie złodziejskie (późniejsza policja śledcza). MrGl