GRZESIAK JÓZEF, harcmistrz

Wersja z 16:28, 28 cze 2023

Józef Grzesiak jako dowódca plutonu w 1920

Reprezentujący Związek Harcerstwa Polskiego na zlocie skautów estońskich koło Pärnau (Parnawie) harcerze wileńskiej „Czarnej 13”, Józef Grzesiak drugi z prawej (w rogatywce), na kolanach prezydenta Estonii Jaana Teemanta siedzi najmłodszy uczestnik zlotu, „Ziutek” Grzesiak, 1932

Tablica pamiątkowa poświęcona Józefowi Grzesiakowi na murach Domu Harcerza na Placu Tadeusza Polaka

JÓZEF ANDRZEJ GRZESIAK, (11 XI 1900 Czarna Wieś (obecnie w granicach Krakowa) – 18 IX 1975 Gdańsk), pseudonim „Czarny”, harcmistrz, żołnierz Armii Krajowej (AK). Syn dróżnika Józefa i Marii z domu Fiszer, brat Stanisława. Do 1913 ukończył cztery klasy szkoły powszechnej i trzy szkoły przemysłowej szkoły wydziałowej. Był współzałożycielem zastępu harcerskiego „Czarnych Wilków”, w listopadzie 1913 przyjętego do II Krakowskiej Drużyny Skautowej im. gen. Henryka Dąbrowskiego. W lecie 1914 odbył kurs dla harcerskich instruktorów niższego szczebla w Zarębkach koło Dobczyc, ukończył także roczny kurs buchalterii, rozpoczynając prace jako inkasent.

Podczas I wojny światowej, w 1916 ochotnik w 1 pułku Legionów (dowodzonym przez płk. Edwarda Rydza-Śmigłego), z powodu stanu zdrowia po kilku tygodniach zwolniony z wojska. W 1917 jego zastęp przekształcono w pluton VI Drużyny Krakowskiej, 17 II 1918 pluton przemianowano na 13. Krakowską Drużynę Skautową „Czarną Trzynastkę”, został jej drużynowym. 30 X 1918 uczestniczył w rozbrajaniu w Krakowie żołnierzy austriackich. W sierpniu i wrześniu 1919 jego drużyna pomagała w transporcie broni i amunicji dla powstańców śląskich, pełniła służbę kurierską.

W latach 1919-1920 pracował w Krakowie jako urzędnik budowlany. Wraz z Wileńskim Batalionem Harcerskim w końcu sierpnia 1920 dotarł na front wojny polsko-rosyjskiej, w stopniu sierżanta dowodził jednym z plutonów. Mimo ciężkiej rany odniesionej podczas zdobywania Grodna, wrócił na front, szlak bojowy zakończył w Wilnie, gdzie zamieszkał. W latach 1921–1922 uczęszczał na wojskowe kursy zakończone maturą, w stopniu chorążego pełnił służbę w paramilitarnym Związku Bezpieczeństwa Kraju, awansując do stopnia podporucznika. W 1923 zwolnił się z wojska i podjął pracę w wileńskiej Kasie Chorych. W marcu 1923 został podharcmistrzem, w 1924 wszedł w skład Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP), w którym pozostał do wybuchu II wojny światowej. W 1926 został zastępcą, a w 1927 komendantem Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, pozostając nadal drużynowym, jednocześnie – w tymże 1927, po zmianie systemu stopni instruktorskich – mianowany harcmistrzem. W latach 1929–1933 członek Naczelnej Rady Harcerskiej. W 1931 wileńska „Czarna Trzynastka” pod jego komendą wchodziła w skład reprezentacyjnego hufca na Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze, a w 1932 reprezentowała ZHP na zlocie skautów estońskich. W latach 1932–1943 był członkiem komitetu redakcyjnego pisma „Harcmistrz”. Brał udział w Jamboree na Węgrzech (1933) i w Holandii (1937). W latach 1936–1939 członek Głównej Kwatery Harcerzy.

Do 1939 był kierownikiem Biura Ewidencji Ludności w Zarządzie Miasta Wilna. W czasie kampanii wrześniowej 1939 został komendantem Wileńskiego Harcerskiego Batalionu Ochotniczego, po wkroczeniu wojsk rosyjskich harcerze pod jego komendą utworzyli 18 X 1939 konspiracyjny Związek Bojowników Niepodległości (ZBN), a on sam w Biurze Ewidencji Ludności zorganizował konspiracyjną komórkę, wydającą fałszywe dokumenty osobom zagrożonym, usuwającą z kartotek dane o nich i zawiadamiającą o zagrożeniu. W 1941, po nawiązaniu kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej, ZBN przekształcił się w Wileńską Chorągiew Szarych Szeregów „Ul Brama”, której w 1941–1944 był komendantem (pseudonim „Kmita”). Jako komendant dzielnicy „D” Armii Krajowej garnizonu Wilno w 1942 awansowany został na stopień kapitana. Oficjalnie pracował wówczas w Stacji Epidemiologicznej. W czasie akcji „Burza”, od 6 do 13 VII 1944, w walkach o wyzwalanie Wilna, dowodził dwiema kompaniami, nieoficjalnie nazywanymi Batalionem Szarych Szeregów. Po zajęciu Wilna przez wojska rosyjskie, poszukiwany przez NKWD, został aresztowany 21 III 1945. Przesłuchiwany w Wilnie, później w Moskwie na Łubiance, po przewiezieniu z powrotem do Wilna skazany na 10 lat obozu pracy i pięć lat pozbawienia praw obywatelskich. 25 X 1945 wywieziony został do Workuty, gdzie do 21 I 1954 pracował w kopalniach węgla, na budowach, jako palacz i laborant w szpitalach. Po złamaniu nogi przebywał w Domu Inwalidów w Karagandzie.

Od 11 XII 1955 w Polsce, zamieszkał w Gdańsku-Oliwie, pracował w Przedsiębiorstwie Państwowym „Desa” (Dzieła Sztuki i Antyki). W lutym 1956 wystąpił z postulatami przywrócenia harcerstwu tradycyjnych form pracy. Uczestniczył w odrodzeniowym Zjeździe ZHP w Łodzi w grudniu 1956, jako jedyny z przedwojennych komendantów został wybrany do Rady Naczelnej i wszedł w skład Głównej Kwatery ZHP, kierując Wydziałem Obozów. W styczniu 1957 został pierwszym, po odrodzeniu harcerstwa, komendantem Chorągwi Gdańskiej, w 1958 odwołany jednak z tej funkcji. Na Zjeździe ZHP w 1959 skrytykował władze harcerskie za upolitycznianie organizacji, w listopadzie 1960 zrezygnował z przynależności do ZHP. Przygotował w formie maszynopisu obszerne opracowanie prezentujące dorobek wileńskiej „Czarnej Trzynastki” Duchem silni.

Od 1 I 1960 pracował w gdańskim oddziale Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków jako kierownik Działu Administracyjnego, następnie – do emerytury w 1969 –jako zastępca dyrektora do spraw ekonomicznych. Od 1972 poważnie chorował z powodu niewydolności układu krążenia. W jego pogrzebie na cmentarzu Srebrzysko brali udział wychowankowie przybyli z całego kraju, w tym poczet sztandarowy krakowskiej „Czarnej Trzynastki”. Władze nie zezwoliły harcerzom gdańskim na udział w pogrzebie w mundurach. Odznaczony między innymi Krzyżem Walecznych (dwukrotnie w 1920), Medalem Niepodległości (1937), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1931), Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930) oraz pośmiertnie Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” (1996).

Od 30 VI 1921 mąż Marii z domu Bobrowicz (1897 Dąbrowica (województwo wołyńskie, obecnie Ukraina) – 24 III 1942 Wilno), nauczycielki, członkini Ochotniczego Batalionu Harcerskiego w czasie wojny polsko-rosyjskiej (1919–1920), odznaczonej Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930) i Srebrnym Krzyżem Zasługi (1931), od 1934 drużynowej 13. Żeńskiej Wileńskiej Drużyny Harcerek, komendantki hufca, członkini Komendy Chorągwi Wileńskiej ZHP, w 1939 współorganizatorki Pogotowia Harcerek Chorągwi Wileńskiej, następnie tajnego nauczania i pomocy więźniom, działaczki Związku Walki Zbrojnej, zmarłej wskutek choroby. Ojciec Józefa Stefana "Ziutka" (10 XI 1922 Wilno – 9 X 1998 Wrocław), podharcmistrza, członka Szarych Szeregów, dowódcy drużyny Armii Krajowej w Wilnie; w latach 1948–1956 więzionego przez Urząd Bezpieczeństwa, zesłanego do kopalni węgla kamiennego w Knurowie na Śląsku, po wyjściu z więzienia referenta administracyjnego Akademii Medycznej w Gdańsku, a następnie pracownika przedsiębiorstw budowlanych we Wrocławiu.

Po raz drugi żonaty był z Klementyną (19 VIII 1911 – 9 VIII 2006 Gdańsk), aresztowaną w 1944 przez NKWD i bez procesu zesłaną do Workuty, powtórnie zamężną Lachowicz.

Patron licznych drużyn harcerskich w całej Polsce. 18 IX 1991 na murach gdańskiego Domu Harcerza odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową, doczekał się również podobnej tablicy odsłoniętej 17 II 1996 w Krakowie, na budynku przy ul. Szujskiego 3, gdzie mieszkał do 1920 i gdzie mieściła się harcówka „Czarnej Trzynastki”. JANSZ

Bibliografia:
Błażejewski Wacław, Postaci z dziejów. 35 biogramów działaczy i instruktorów harcerskich, Warszawa 1984.
Gaweł Tadeusz, Bieżanowski Marek, Pamięci „Czarnego”, Kraków 1996.
Grzesiak Józef Andrzej, Na słonecznym szlaku, w: Kopiec wspomnień, Kraków 1964.
Harcerki 1939–1945. Relacje–pamiętniki, oprac. Krystyna Wyczańska, Warszawa 1985.
Hausner Wojciech, Krakowski skauting 1910–1914, Kraków 1994.
Jabrzemski Jerzy, Harcerze z Szarych Szeregów, Warszawa 1997.
Jensz Jerzy, Józef Grzesiak „Czarny”. Biografia, „Okruchy wspomnień z lat walki i martyrologii Armii Krajowej", nr 15, Kraków 1995.
Kamiński Aleksander, Wasilewski Antoni, Józef Grzesiak „Czarny”, Londyn 1981.
Leksykon harcerski, red. Olgierd Fietkiewicz, Warszawa 1988.
Leonhard Bolesław, Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kraków 1984.
Szczecina Dariusz, Harcerz na całe życie. Józef Grzesiak „Czarny”, „Czuwaj”, 2000, nr 3.
Wasilewski Antoni, Zarys dziejów Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, Warszawa 1983.