OŁTARZE

Wersja z 14:42, 8 lut 2023

Ołtarz św. Elżbiety, około 1410

Święta Elżbieta

Maryja

Święta Maria Magdalena

Ołtarz Rozesłania Apostołów, około 1430, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Ołtarz Rozesłania Apostołów, około 1430, po otwarciu skrzydeł, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Ołtarz św. Jakuba, około 1430, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Ołtarz św. Doroty, około 1430, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Ołtarz Bractwa Kapłańskiego, 1473-1478, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Ołtarz św. Barbary, około 1500, kościół Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny

Nawiedzenie św. Elżbiety z ołtarza Pokłonu Trzech Króli, Mistrz Paweł, 1515–1525

Adoracja Dzieciątka z ołtarza Pokłonu Trzech Króli, Mistrz Paweł, 1515–1525

OŁTARZE (właściwie: retabulum lub nastawa ołtarzowa). W Gdańsku najwięcej ołtarzy powstało w okresie późnego średniowiecza. Charakteryzują się dużym zróżnicowaniem typologicznym, przywiązaniem do tradycyjnych formuł, także obecnością cech progresywnych, niekiedy rzadko spotykanych.

Najpopularniejszą formą były ołtarze skrzydłowe (w zależności od liczby części składowych: tryptyki, pentaptyki i poliptyki). Ustawiano je na ołtarzu głównym, w bocznych kaplicach, przy filarach; zachowały się też przekazy o ołtarzach przenośnych. W zależności od miejsca przeznaczenia miały zróżnicowane rozmiary: od monumentalnych po niewielkie. Wykonywano je w różnych technikach: malowane, rzeźbione lub malarsko-rzeźbiarskie. Powstawały z inicjatywy zarówno grup społecznych (parafii, korporacji religijnych lub zawodowych), jak i pojedynczych osób.

Tematyka ołtarzy odnosiła się do wezwania kościoła, kaplicy lub patrona-fundatora, także do kwestii o wymiarze uniwersalnym, jak zbawienie. Dzięki ruchomym skrzydłom ich wygląd i tematy, które pojawiały się w poszczególnych odsłonach, dostosowywano do określonego momentu w roku liturgicznym. W schowkach znajdujących się w dolnych partiach wielu ołtarzy – w predellach – przechowywano relikwie i sprzęt liturgiczny. W kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP) około roku 1500 znajdowało się ich około 50 (zachowało się około 1/3), w kościele św. Jana, św. Katarzyny, św. Trójcy po kilkanaście (zachowały się pojedyncze). Gdańskie warsztaty produkowały je nie tylko dla lokalnych odbiorców, lecz także na eksport (Szwecja, Finlandia); ponadto do Gdańska trafiały prace wykonane w Niderlandach i Niemczech.

Najwcześniejsze, fragmentarycznie zachowane ołtarze (między innymi z Helu, Pietrzwałdu koło Sztumu, obecnie w Muzeum Narodowym oraz w Lichnowach Wielkich), które powstały zapewne w Gdańsku w 4. ćwierci XIV wieku, wiążą się ze stylem „Madonn na Lwach” (zwanym tak od motywu lwa u stóp Marii) i określane są jako Ołtarze Czterech Świętych Dziewic, od rzeźbionych wizerunków św. Barbary, Doroty, Małgorzaty i Katarzyny, rozmieszczonych w korpusie tryptyku, po bokach wnęki z rzeźbą Marii z Dzieciątkiem lub Koronacji Matki Boskiej. Ten typ ołtarza, wywodzący się z bizantyjskich ikon, malowanych italo-bizantyjskich tryptyków z XIII wieku i francuskich ołtarzy z kości słoniowej i metalu, znany również na Śląsku, długo cieszył się popularnością w Gdańsku – nawiązują do niego późniejsze realizacje, np. ołtarz Rozesłania Apostołów z około 1430 w kościele NMP oraz ołtarz Trójcy Świętej lub Matki Boskiej z około 1515 w kościele Trójcy Świętej.

Jego reminiscencje pojawiają się w innym popularnym w Gdańsku typie – ołtarzu baldachimowym, charakteryzującym się wysuniętą partią środkową, z pojedynczą figurą świętego stojącego na cokole, pod baldachimem, oraz dwiema parami ruchomych obustronnie malowanych skrzydeł, doczepionych do tylnej ściany, które po zamknięciu obejmują przestrzeń środkowej części. Również ten typ, o źródłach tkwiących we francuskich ołtarzykach z kości słoniowej, miał w Gdańsku długą tradycję: najwcześniejszym jego przykładem jest ołtarz maryjny z około 1420 z kościoła NMP z kaplicy św. Kosmy i Damiana (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie); do tego samego schematu odwołują się późniejsze ołtarze w kościele NMP: Bractwa Kapłańskiego z okresu 1473–1478 oraz Pięknej Madonny z około 1520–1525.

Wśród ołtarzy gdańskich z 1. połowy XV wieku spotykamy również typy wywodzące się ze sztuki czeskiej. Złożony z głębokiego korpusu z trzema pełnoplastycznymi rzeźbami oraz pary obustronnie malowanych skrzydeł typ ołtarza św. Elżbiety z kościoła NMP z lat około 1400–1410 (obecnie w Muzeum Narodowym) oraz św. Jadwigi z około 1440 w tej samej świątyni powstał w 2. połowie XIV wieku w Czechach w kręgu rodziny Parlerów; do podobnych źródeł nawiązuje ołtarz z Kartuz z 1444, powtarzający schemat czeski ołtarza z 1375 w katedrze w Brandenburgu. Kilka gdańskich ołtarzy z 1. połowy XV wieku z kościoła NMP odznacza się cechami rzadkimi ze względu na treść (zaginiony ołtarz cechu złotników z Chrystusem w Tłoczni Mistycznej z 2. ćwierci XV wieku z kościoła NMP), redakcję ikonograficzną głównego wyobrażenia ( Trójca Święta, w wersji Pietas Domini w tablicy ołtarza Bractwa św. Jerzego z lat 20. oraz tryptyku cechu szewców z lat 30. XV wieku, obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie) bądź strukturę (ołtarz św. Jakuba, powstały po 1423, w kaplicy Winterfeldów, złożony z głębokiej, niemającej skrzydeł szafy, wypełnionej 3 monumentalnymi figurami i predelli oraz poliptyk św. Doroty z końca lat 30. XV wieku, utworzony z tryptyku wypełnionego alabastrowymi reliefami i dołączonych do niego w szeregu 2 par malowanych skrzydeł).

W 2. połowie XV wieku pojawiły się w Gdańsku ołtarze nowego typu, których koncepcja narodziła się w Niderlandach. Charakteryzuje je rozbudowana ikonografia, wielowątkowość, miniaturyzacja rzeźbionych scen, umieszczonych w przypominających wnętrza kaplic segmentach korpusu i skrzydeł; ponadto ich rysem szczególnym jest kształt korpusu przypominający odwróconą literę „T” oraz to, że podniesiona jego partia często zaopatrzona jest w osobne, małe skrzydła. Najwcześniejszym w Gdańsku dziełem, w którym pojawiły się te cechy, jest tzw. duży ołtarz Ferberów z około 1480. Jego zaginiony korpus, będący dziełem zapewne dolnoreńskiego rzeźbiarza, wypełniało wielofigurowe Ukrzyżowanie, ujęte po bokach i od góry drobniejszymi scenkami, ukazującymi inne epizody Pasji Chrystusa.

Popyt na tego typu realizacje sprawił, że na początku XVI wieku sprowadzono do Gdańska kilka ołtarzy wykonanych w Niderlandach, przede wszystkim w Antwerpii, między innymi ołtarz św. Reinholda, powstały w warsztacie Jana de Moldera (partie malowane Joosa van Cleve) z około 1515 (kościół NMP, obecnie Muzeum Narodowe w Warszawie). Do niderlandzkiej koncepcji malowanego ołtarza nawiązuje tryptyk, który najprawdopodobniej powstał w Dolnej Nadrenii w latach 1497–1500, ufundowany przez Bractwo Kapłańskie dla kaplicy Jerozolimskiej w kościele NMP (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Oprócz obfitej narracji, symultanicznego ukazania różnych epizodów, głębi treści dotyczących Kościoła i kapłaństwa, uwagę zwraca niezwykła konstrukcja jednego ze skrzydeł – dwie nierówne części połączone zawiasami – prawdopodobnie podyktowana układem przestrzennym kaplicy, w której ołtarz się znajdował.

Wyjątkową pozycję wśród gdańskich ołtarzy zajmuje poliptyk w kościele NMP wykonany w okresie 1510–1517 przez Michała z Augsburga. Był on największym i najkosztowniejszym tego typu dziełem w Prusach. W zakresie typologii oraz ikonografii ma on kilka rozwiązań, które są rzadkie lub zgoła niespotykane, np. srebrne figury (przetopione w 1577), które widniały w głównym otwarciu na skrzydłach, po obu stronach ukształtowanego jako kaplica korpusu z Koronacją Marii; powtarzające się w różnych odsłonach te same tematy oraz namalowane na zewnętrznych skrzydłach personifikacje planet włączone w sceny z dzieciństwa Chrystusa. Forma tego ołtarza ma złożoną genezę – stanowi syntezę elementów południowo- i północnoniemieckich, a także niderlandzkich, zarówno nowatorskich, jak i tradycyjnych.

Wyjątkowy na tle miejscowej produkcji charakter miał ołtarz Pokłonu Trzech Króli z około 1515–1525 z kościoła św. Katarzyny (zachowany we fragmentach w Muzeum Narodowym). Jego twórca – Mistrz Paweł – posłużył się nowatorskim rozwiązaniem o południowoniemieckim rodowodzie: zastosował wyłącznie rzeźbę oraz monochromię zamiast tradycyjnej polichromii. Niektóre gdańskie ołtarze z 1. tercji XVI wieku stanowią świadectwo szacunku dla przeszłości, bowiem znalazły w nich miejsce rzeźby o około 100 lat starsze, między innymi w ołtarzu z figurą Boga Ojca z Tronu Łaski z kościoła św. Katarzyny (obecnie w Muzeum Narodowym) oraz w ołtarzu baldachimowym Pięknej Madonny w kościele NMP.

Daleko idące konsekwencje dla sztuki ołtarzowej w Gdańsku miał protestantyzm. Z jednej strony luteranizm w znacznej mierze tolerował pokatolickie ołtarze, traktując je jako pamiątki pozostawione przez zasłużonych mieszczan, bractwa czy cechy rzemieślnicze, z drugiej strony, dopuszczając istnienie w świątyni tylko jednego ołtarza, przyczynił się do tego, że w epoce nowożytnej w obrębie tego wyznania powstało ich stosunkowo niewiele.

Nowożytne ołtarze w Gdańsku różnią się zasadniczo od średniowiecznych: są to architektoniczne, niekiedy kilkukondygnacyjne struktury o silnie podkreślonej tektonice, bez zmiennych odsłon, bardzo często wykonane z kamienia, ponadto często ich środkową partię zajmował obraz, a rzeźby stanowiły dla niego niejako oprawę. Programy ikonograficzne ołtarzy luterańskich miały silny wydźwięk eucharystyczny (Ostatnia Wieczerza, Ukrzyżowanie), natomiast katolickie ołtarze pozostały w dużym stopniu przy tradycyjnych wątkach tematycznych, związanych z Marią i świętymi. Najwcześniejszy ołtarz luterański powstał w 1596 w kościele Bożego Ciała. W latach 1609–1613 Simon Herle, Anton Möller i Isaak van den Block wykonali w kościele św. Katarzyny rozbudowany ołtarz typu architektonicznego (zachowany we fragmentach), który stał się modelowym rozwiązaniem dla kilku innych gdańskich realizacji. W korpusie znajdowała się namalowana Pasja, ujęta po bokach parami kolumn, pomiędzy którymi, w przezroczach, stały figury Ewangelistów, zaś w ozdobnych uszakach widniały rzeźby św. Pawła i Mojżesza. Również w wyższej kondygnacji centralne miejsce zajął obraz – Zmartwychwstanie.

Programy niektórych gdańskich ołtarzy, np. w kościele św. Trójcy z 1632 (niezachowany) z Ostatnią Wieczerzą w centrum, były wyrazem sporów toczonych przez luteranów z kalwinami, dotyczących istoty komunii. Odzwierciedleniem polemik pomiędzy tymi dwoma wyznaniami był także kamienny ołtarz z lat 1598–1611 Abrahama van den Blocka ze sceną Chrztu w Jordanie w kościele św. Jana.

Do najciekawszych wczesnonowożytnych katolickich realizacji należy dawny ołtarz główny z okresu 1604–1606 w oliwskim pocysterskim kościele Trójcy Świętej (obecnie w północnym ramieniu transeptu), wyróżniający się skalą i bogactwem snycerki. W nim również można doszukać się treści polemicznych wobec innych występujących w Gdańsku wyznań. Dzieło to zastąpił ogromny, przypisywany Andreasowi Schlüterowi, ołtarz typu kulisowego z lat 1686–1693, z monumentalną kolumnadą, ujmującą centralnie usytuowany obraz Andreasa Stecha, ukazujący Marię i św. Bernarda. Ponadto kościół oliwski wyposażony został w okresie baroku w 21 ołtarzy bocznych, między innymi z marmuru i alabastru, wśród których zwracają uwagę przypisywane Hansowi Casparowi Gockhellerowi oraz zawierające obrazy Hermana Hana.

Liczny zespół ołtarzy (główne, boczne i przyfilarowe) ozdobił w XVII i XVIII wieku katolicki kościół św. Mikołaja (między innymi wiązane z warsztatem H.C. Gockhellera oraz z obrazami przypisywanymi Augustowi Ranischowi i Andreasowi Stechowi). AW