TEATR ŻYDOWSKI W GDAŃSKU

Wersja z 18:11, 22 lis 2022

TEATR ŻYDOWSKI W GDAŃSKU. Pierwsze zawodowe przedstawienia żydowskie w Gdańsku odbyły się w grudniu 1876 (niespełna rok przed pierwszymi występami trupy Abrahama Goldfadena w Jassach, Rumunia, uważanymi za początek światowego nowoczesnego teatru żydowskiego). W Selonke's Variete-Theater wystąpił Kwartet Braci Szwarc i Semmel, prezentując w języku jidysz kilkanaście scenek dramatycznych, kabaretowych i taneczno-śpiewaczych. W następnych latach zespół (jako Kwartet Natana Szwarca) występował w Gdańsku wielokrotnie. W latach 80. XIX wieku w Wilhelm-Theater ( Teatr Wilhelma) występowały rokrocznie liczne zespoły i soliści żydowscy, na przykład w 1878 panna Harriet z „solowymi monologami komicznymi” oraz pan Koppe, wykonawca monologów i śpiewak kupletów, w 1877 – pan Adolfi, „komik charakterystyczny”, w 1881 zespół Maxa Abramowicza (z późniejszą gwiazdą teatrów nowojorskich i żydowskiego kina Biną Abramowicz), w 1883 zespół Leona Bergera, w skład którego wchodziła grupa byłych aktorów trupy Goldfadena, między innymi pierwsza zawodowa aktorka żydowska Sofia Goldsztejn (z domu Segal, primo voto Goldsztejn, secundo voto Karp), późniejsza współzałożycielka najważniejszych żydowskich teatrów w Nowym Jorku (Bowery Theatre i Grand Theatre), wybitna odtwórczyni ról szekspirowskich, najsłynniejsza aktorka jidysz przełomu XIX i XX wieku, Jakob Spiwakowski, późniejszy aktor i antreprener zespołów żydowskich na Ukrainie, w Rumunii i Ameryce, Lejzer Cukierman, komik, Josef Wajnsztok, późniejszy antreprener i reżyser.

Zespół Bergera prezentował w Gdańsku po raz pierwszy kilka utworów Goldfadena, które później weszły do żelaznego repertuaru światowego teatru żydowskiego, między innymi Szulamis, oder di tochter jerusalems (Szulamis, córa jerozolimska), Szmendrik, oder di komisze chasaneh (Szmendrik, albo komiczny chazan), Der fanatik oder di cwej Kuni-Lemel (Fanatyk, albo dwaj Kuni Lemel), Di kiszefmacherin (Czarodziejka), Doktor Almosado oder di jidn in Palermo (Dr Almosado, albo Żydzi w Palermo). Repertuar żydowski obecny był również na scenie gdańskiego Stadttheater ( Teatr Miejski). Wystawiano i wielokrotnie wznawiano Uriel Acosta Karla Gutzkowa (po raz pierwszy w roku 1861), Deborah Salomona Mosenthala (1862), Der Gott der Rache (Bóg zemsty) Szaloma Asza (1907), Der Vater (Ojciec) Augusta Strindberga (1920) oraz wiele sztuk i oper o tematyce żydowskiej.

W 2. połowie XIX wieku rozwinął się w Gdańsku szeroki ruch żydowski teatrów amatorskich działających przy organizacjach i instytucjach żydowskich (religijnych, politycznych, sportowych, szkolnych, związkach korporacyjnych itp.). Teatry amatorskie wystawiały z początku głównie purimszpile (humorystyczne widowiska związane ze świętem Purim), następnie inscenizowane wieczory poezji, sztuki jednoaktowe, a w latach 20. i 30. XX wieku również pełnospektaklowe realizacje sztuk pisanych często na potrzeby tych teatrów, takie jak Die Reise um die Erde (Podróż dookoła świata) Artura Wetziga, 1934; Das Messiasspiel (Gra o Mesjaszu) Fritza Rosenthala, 1934, teatr organizacji Der Jung-Jüdische Bund; Amalek Bernharda Rosenbauma, 1936, teatr szkolny Gimnazjum Ruth Rosenbaum. Spektakle amatorskie grane były w języku niemieckim, wyjątek stanowiły wieczory poezji i „składanki” w języku hebrajskim i jidysz.

Po I wojnie światowej, w związku z napływem rzeszy uchodźców żydowskich z Europy Wschodniej, do Gdańska zaczęły zjeżdżać na gościnne występy zawodowe teatry żydowskie z Polski, Ukrainy i Rosji, grające klasyczny repertuar jidysz, na przykład: w 1920 – Dramatyczny Teatr Żydowski z Warszawy ze sztukami Leona Kobrina (Dorfjung / Młodzieniec wiejski), Pereca Hirszbejna (Di puste kreczme / Pusta karczma), Szaloma Asza (Got fun nekome / Bóg zemsty); w 1932 – zespół Jakowa Żytomierskiego z Moskwy (powiększony o kilkoro znanych aktorów warszawskich, między innymi Renę Bauman) z niskiego lotu komedyjkami („szund” – kicz) S. Kalmanowicza, M. Dranowa i innych; w 1934 – słynna Trupa Wileńska pod kierunkiem Mordechaja Mazo z utworami Asza, Szolema Alejchema, Icchoka Lejbusza Pereca (Bajnacht ojfn altn mark / Nocą na starym rynku). W Gdańsku pojawiali się również licznie aktorzy soliści: w 1920 – Chajełe Grober (była aktorka moskiewskiej Habimy), w 1925 – Abraham Morewski z Warszawy, w 1927 – Edith Herrnstadt-Oettingen z Berlina, w 1931 – Nachum Epsztejn z Hamburga, w 1934 – Zusman Segałowicz z Warszawy, w 1935 – Jakob Wajslic z Wilna. W 2. połowie lat 30. XX wieku w Gdańsku zaczęły też występować, grające po niemiecku, zawodowe teatry żydowskie z Niemiec, między innymi: w 1935 – Jüdische Künstlerhilfe Berlin z Der Brief des Uria (List Uriasza) E. B. Cohna; w 1937 – Jüdischer Tournée-Bühne, Berlin z Komödie der Irrungen (Komedia omyłek) Shakespeare’a; w 1938 – Kulturbund Hamburg z Delilah (Delila) Ferenca Molnára.

Pod koniec 1931 zjechał do Gdańska warszawski aktor Hersz Głowiński, który z grupą miejscowych aktorów i amatorów założył stały zespół teatralny. W jego skład wchodzili Herta Baruch, Harry Land, Rolf Sander, Oscar Grau i inni. Zespół wystawiał klasykę żydowską (na przykład Sznur perlen / Sznur pereł Asza i utwory Pereca) oraz doroczne purimszpile i „koncerty poezji”. Zespół Głowińskiego całkowicie zmienił charakter po przystąpieniu do niego w 1934 Simi Wajnsztoka, byłego aktora Trupy Wileńskiej i jego żony Loli Zilberman, w repertuarze grupy pojawiły się między innymi wieloobsadowe spektakle rewiowe z własną orkiestrą. Pierwszą wspólną realizacją zespołu Głowińskiego-Wajnsztoka było „widowisko rewiowe w 14 obrazach” Tanc, Idelech, tanc (Tańcz, Żydku, tańcz) wystawione 22 XII 1934 w sali Hilfsverein Esra (Towarzystwa Pomocy) przy Hintergasse (ul. Za Murami). Od marca 1935 roku zespół występował pod nazwą Jüdisches Theater in Danzig, a jego kierownikiem artystycznym był Wajnsztok. W skład trupy wchodzili aktorzy Głowińskiego (między innymi Herta Baruch i Rolf Sander) oraz aktorzy, którzy przyjechali z Wajnsztokiem (np. Rena Bauman). Z inicjatywy Simi Wajnsztoka i Hersza Głowińskiego w marcu 1935 przybył do Gdańska wybitny aktor i reżyser Rudolf Zasławski, by zagrać gościnnie w sztuce Szolema Alejchema Tewje der milchiker (Tewje mleczarz). Po pierwszych występach z zespołem Głowińskiego-Wajnsztoka (Szwer cu zajn a jid / Ciężko być Żydem Alejchema, 24 III 1935; Motke ganew / Motke złodziej Asza, 31 III 1935), przyjętych entuzjastycznie przez krytykę i publiczność, Zasławski sprowadził do Gdańska grupę aktorów (wśród nich Szlojme Naumowa i Niusię Gold), by wspólnie z nimi przygotować premierę Der dibuk (Dybuk) S. An-skiego (14 IV 1935 w sali przy Fuchswall / ul. Lisia Grobla; hala sportowo-widowiskowa Stoczni Gdańskiej).

Jesienią 1935 Naumow zorganizował z Niusią Gold, Sonią i Peterem Amatinami Neue Jüdische Bühne (Nową Scenę Żydowską), wystawiając w październiku tego roku sztukę Ketten des Gesetzes (W okowach prawa) Stoffera z muzyką Ben-Nochima oraz Wo sind meine Kinder? (Gdzie są moje dzieci?) Kalmanowicza. W repertuarze Teatru Żydowskiego za dyrekcji Zasławskiego znalazła się klasyka żydowska: utwory Goldfadena (Di cwej zKuni-Lemel / Dwaj Kuni Lemel, Bar Kochba, Szulamis), Szaloma Jakowa Abramowicza (Sforima) Di klacze / Szkapa, Asza (Got fun nekome / Bóg zemsty, Motke ganew / Motke złodziej), Alejchema Tewje der milchiker (Tewje mleczarz) i Szwer cu zajn a jid (Ciężko być Żydem), Gordina (Got, mencz un tajwl / Bóg, człowiek i szatan, Mirele Efros, Di szchite / Rzeź), lekki repertuar rewiowy (farsy i operetki), klasyka światowa (Ojciec Strindberga, Sonata Kreutzerowska Tołstoja), ale również współczesny repertuar radziecki (Dos lebn ruft / Życie wzywa Władimira Bill-Biełocerkowskiego, Zibn gehangene / Siedmiu powieszonych Leonida Andrejewa). Spektakle grane były w jidysz, do programów dołączano niemieckie streszczenia.

Po wyjeździe Zasławskiego do Argentyny, Wajnsztok powrócił do Teatru Żydowskiego w Gdańsku i prowadził go wraz z Głowińskim do przejścia teatru w sierpniu 1937 pod patronat Kulturbundu (Żydowski Związek Kulturalny). W czasie drugiej dyrekcji Wajnsztok wprowadził do repertuaru najwybitniejsze dzieła dramaturgii żydowskiej, między innymi Kidusz ha-Szem (Uświęcenie Imienia Boga) Asza, Dos grojse gewins (Wielka wygrana) Alejchema, ponownie Dybuka oraz utwory własne (na przykład Mitn kojech fun talit katan / Z siłą małego talitu). Jego wielką zasługą było odkrycie dla teatru żydowskiego sztuk gdańskiego notariusza i dramaturga Maxa Baumanna: Glikl Hameln fodert gerechtikejt (Glikel Hameln żąda sprawiedliwości), którą kilkakrotnie wystawiała z wielkim sukcesem Ida Kamińska, i Morgengrauen (Świt), którą pod tytułem Szwel fun a najer tkufe (U progu nowej ery) wystawił w Gdańsku Jonasz Turkow. Równocześnie, w lipcu 1937, Wajnsztok zorganizował ze sprowadzoną wcześniej z Warszawy aktorską parą: Perlą Urich i Jakowem Mandelblitem „kolektyw teatralny Akord; zespół komedii, operetki, rewii i dramatu”, i wyjechał w objazd prowincji. W listopadzie 1937 odbył wraz z Lolą Zilberman tournée po Danii, Szwecji, Finlandii i Estonii, prezentując tam „koncerty poetyckie”, a w marcu 1938 po Holandii. Latem 1937 do Gdańska przyjechała na zaproszenie Kulturbundu słynna para aktorska Diana Blumenfeld i Jonas Turkow. W repertuarze Teatru Żydowskiego, obok klasyki żydowskiej, znalazły się utwory autorów współczesnych, niekoniecznie żydowskich: László Fodora (Kariera, Matura), Ludwiga Wernera (Menschen auf der Eisscholle / Ludzie na krze lodowej), Altera Kacyzne, Davida Pinskiego, Robinsona Friedmanna (Potasz un Perlmuter / Potasz i Perlmuter), Marii Morozowicz-Szczepkowskiej, Chone Gottesfelda i Maxa Baumanna. 13 III 1938, w związku z nasilającym się terrorem antysemickim, Teatr Żydowski w Gdańsku zakończył swoją działalność przedstawieniem farsy Chone Gottesfelda Gewald, wen sztarbt er? (Gwałtu, kiedy on umrze?) w reżyserii Turkowa. MWA