LEGENDY GDAŃSKIE

Wersja z 17:41, 12 maj 2019

LEGENDY GDAŃSKIE. Pierwsze publikacje zbiorów tradycyjnych legend i podań gdańskich, utrwalanych wcześniej w ustnej tradycji miasta, pojawiły się w latach trzydziestych XIX wieku na fali romantycznej mody na tematykę ludową. Bezpośrednią inspirację do ich literackiego przetworzenia przypisuje się wydanym w latach 1812–1815 zbiorom baśni braci Jakuba i Wilhelma Grimmów, w których znalazła się legenda o skamieniałym chlebie z oliwskiego klasztoru. Pierwsza antologia zawierająca legendy gdańskie, autorstwa Wilhelma Johanna Alberta von Tettau i Jodocusa Donatusa Hubertusa Temmego, zatytułowana Die Volkssagen Ostpreussens, Litthauens und Westpreussens, została wydana w 1837 roku. Zawiera siedem legend związanych z Gdańskiem: o pochodzeniu nazwy Gdańska, o założeniu miasta, o krucyfiksie z kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), o skamieniałym chlebie (Ursprung der Stadt Danzig, Erbauung der Stadt Danzig, Der Marienbrunnen zu Danzig, Das Krucifix in der Marienkirche zu Danzig, Adam und Eva zu Danzig, Der Brodstein zu Danzig, Der Brodstein zu Oliva). W latach 1843–1844 O.F. Karl (nierozszyfrowany pseudonim jednego z gdańskich pisarzy) zebrał i opublikował dwa zeszyty Danziger Sagen, zawierające 34 podania ze wskazaniem źródeł (z tradycji ustnej, dawnych kronik, prac historycznych): O gospodzie Jeruzalem, O świętej studzience, O niesprawiedliwym burmistrzu, O kamieniu młyńskim w murach miejskich, O dwóch końskich głowach w herbie, Jak ukarano niewiernego kochanka, Wielka burza w Gdańsku. Kolejni dwaj twórcy ujęli tematy gdańskich legend w formę wierszowaną: w 1868 roku Hermann Böhnke wydał Bilder aus Danzigs Vorzeit, a w 1872 ukazały się Danziger Sagen Eduarda Ludwiga Garbego (w tym tomie znalazła się między innymi Papuga Jana Heweliusza). W 1883 roku Franz August Brandstäter opublikował Danziger Sagenbuch: Sagen von der Stadt und ihren Umgebungen, gdzie omówił 109 motywów legend i podań, grupując je tematycznie według topografii miasta. W 1885 roku wydano zbiór legend Ottona Knoopa Volkssagen, Erzählungen, Aberglauben, Gebräuche und Märchen aus dem östlichen Hinterpommern (wydanie polskie z 2008 pod tytułem Legendy pomorskie). W 1908 roku swój zbiór legend Westpreußischer Sagenschatz przedstawił Paul Behrend (wydanie z 1924 Sagenschatz des Weichsellandes: Paul Behrends Westpreußischer Sagenschatz), zawierając w nim legendy O zegarze astronomicznym w kościele Mariackim, O gdańskim krucyfiksie, O ręce podniesionej z grobu, Chustka na wietrze, Jeruzalem, Adam i Ewa, Góra Gradowa, Święta Studzienka, O założeniu klasztoru w Oliwie, Skamieniały chleb w Oliwie. Pierwsze literacko przetworzone opracowanie znanych motywów gdańskich legend dał Herbert Sellke, publikując w 1917 roku Danziger Nachtgesichte. Ein Sagenbuch.

Elsa Faber von Bockelmann Danziger Märchen, 1921 (strona tytułowa)

Elsa Faber von Bockelmann Danziger Märchen, 1921. Ilustracja Elisabethy Thude do legendy o złotej wódce ( Goldwasser) płynącej z fontanny Neptuna

Carl Stanitzke Heimatmärchen aus Danzig und Pomerellen, Danzig 1924

W 1923 roku Senat II Wolnego Miasta Gdańska rozpisał konkurs na najlepszą lokalną legendę. Pierwsze miejsce zdobyła legenda z okolic Elbląga, drugie otrzymała Elsa Faber za Eine Nacht auf der Speicherinsel (Noc na Wyspie Spichrzów). Ta sama autorka, zwana „gdańską bajarką” („Danziger Märchenfrau”), do 1945 roku opublikowała sześć zbiorów legend, do najważniejszych zaliczane są Danziger Goldwasser und andere Märchen (Gdańska złota wódka i inne baśnie, 1921) i Danziger Märchen (Gdańskie baśnie, 1940). W 1924 roku nakładem gdańskiej oficyny Augusta Wilhelma Kafemanna) ukazały się dwa zbiory baśni i legend z Gdańska i Pomorza, zebrane i opracowane przez Carla Stanitzkego: Heimatmärchen aus Danzig und Pomerellen, do których ilustracje przygotował Willi Rudolf Schwalm, oraz Heimatsagen aus Danzig und Pomerellen z ilustracjami Waldemara Hannemanna. Polskim tekstem literackim, którego popularność spowodowała przekształcenie motywu literackiego w gdańską legendę, była Panienka z okienka autorstwa Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy) z 1898 roku.

Po II wojnie światowej gdański baśniokrąg zaczęli uzupełniać polscy autorzy. Ich twórczość przebiegała dwutorowo: tłumaczyli lub twórczo nawiązywali do dawnych gdańskich motywów baśniowych i legendarnych albo konstruowali nowe wątki, nawiązujące do nieobecnych wcześniej w legendach wydarzeń ukazujących związki Gdańska z Polską. Autorami najważniejszych powojennych zbiorów legend byli Franciszek Fenikowski (Okręt w herbie: legendy gdańskie, 1955), Andrzej Januszajtis (Legendy dawnego Gdańska na nowo opowiedziane, 2005, wcześniej trzy legendy umieścił w przewodniku Z uśmiechem przez Gdańsk z 1968), Jerzy Samp (Legendy gdańskie: baśnie, podania i przypowieści (1992), Uczta stulecia: dawne i nowe legendy gdańskie (1994), Legendy gdańskie: dawne, nowe i najnowsze (2000), Gdańskie legendy nieznane (2010)).

Z myślą o najmłodszych czytelnikach powstały nowe opowiadania przybliżające w legendarno-baśniowej formie wydarzenia z historii miasta, a także jego zabytki, na przykład cykl Stana Bogdana ( Stanisław Bogdanowicz) O małym Kostku i herbie Ferberów (1999), Szczęśliwy połów (2000), Złoty baranek (2001), Bursztynowa korona (2005), Jakubowa muszla (2009), Niebezpieczny ładunek (2009). Popularyzacji historii i zabytków wśród najmłodszych służą wydawnictwa gdańskich instytucji miejskich i kulturalnych: Co zbroiła Zbrojownia czyli Zwariowany przewodnik po Gdańsku (2008) i publikowana przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska ( Muzeum Gdańska) seria „Sowi…”: Sowi Dwór Artusa (2009), Sowi Ratusz Głównego Miasta (2011), Sowi Dom Uphagena (2012), Sowi herb Gdańska (2017) oraz Srebrna łyżeczka Jacka Friedricha (2007).

Po 2000 roku opublikowano także tłumaczenia gdańskich legend na język kaszubski: Pòwiôstczi gduńscze Stana Bogdana i Gduńsk: basniowô stolëca Kaszub Jerzego Sampa.

Wybrane legendy gdańskie umieszczano w zbiorach legend kaszubskich i pomorskich, na przykład Władysława Łęgi Legendy Pomorza (1958, tu znalazły się opowieści Chleb zamienił się w kamień, Zegar kościoła Mariackiego), Franciszka Sędzickiego Baśnie kaszubskie (1957, na przykład Stolim tułacz w Gdańsku, Jak Neptun zniknął z Gdańska, O kamieniu mającym kształt bochenka chleba), Józefa Ceynowy Dobro zwycięża: legendy z Kaszub i Pomorza (1985, między innymi Bochen chleba w kamień zamieniony, Cudowny zegar i jego majster, Szalony rzeźbiarz, Proroczy sen). Gdańskie legendy publikowano w antologiach ogólnopolskich, na przykład Klechdy domowe: podania i legendy polskie (1957), Podania i legendy o miastach polskich (1964).

Najpopularniejszymi motywami legend gdańskich są postacie historyczne: św. Wojciech (Legenda o św. Wojciechu), Ferberowie (Legenda o herbie Ferberów), Jan Heweliusz (Papuga Jana Heweliusza), a także budynki i zabytki (lwy z Ratusza Głównego Miasta, diabelski ząb w Dworze Artusa, Żabi Kruk, kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), wieża kościoła NMP, krzesło Stolema, gdańska Piękna Madonna, krucyfiks z kościoła NMP, zegar astronomiczny, kaplica św. Jakuba). Znane są też legendy poszczególnych dzielnic: Oliwy (legenda o powstaniu klasztoru w Oliwie, skamieniały chleb w oliwskim kościele Trójcy Świętej, diabelski kamień w Dolinie Radości), Wyspy Spichrzów (noc na Wyspie Spichrzów), Oruni (o Oranie i jej braciach, legenda związana z górą Pięciu Braci), Wrzeszcza (cudowny zdrój, Święta Studzienka, o Gospodzie Jerozolimskiej). MSM