KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (przy ob. ul. 3 Maja)

[[File:Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 .JPG|thumb|Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 ]]'''KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA''' (Heilig-Leichnam-Kirche), przy obecnej ul. 3 Maja. Początkowo kaplica połączona (od zachodu) ze q szpitalem Bożego Ciała, wzmiankowana od 1380 roku (obecnie jej pozostałości można znaleźć w prezbiterium). Jako obiekt filialny należała do parafii q kościoła NMP. W 2. połowie XV wieku wybudowano nawę, rozbudowując kaplicę do rozmiarów kościoła. Wielokrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XVI wieku. Największe zniszczenie przyniosło profilaktyczne rozebranie przez gdańszczan w 1577 roku prawie w całości, w chwili zagrożenia miasta przez wojska Stefana Batorego (q wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). W roku 1522 w kościele Jakob Hegge wygłosił pierwsze luterańskie kazanie w Gdańsku (q reformacja). Od 1557 kościół protestancki, od 1592 fara ewangelicka ze zbudowaną wówczas zachodnią wieżą. Odbudowa kościoła miała zostać zakończona w roku 1596. Po mianowaniu w 1642 stałego kaznodziei stał się najważniejszą świątynią podmiejską, do której dołączono kilka gmin wiejskich. W XVII wieku pozostał poza nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, od 1655 włączony w obszar objęty fortyfikacjami q Grodziska. W roku 1670 odnowiono w konstrukcji szkieletowej wieżę od zachodu, na której umieszczono dzwony i zegar. W latach 1688–1689 q Barthel Ranisch wzniósł od północy dobudówkę, ustawioną prostopadle do nawy. W 1707 powstała jedyna w Gdańsku ambona zewnętrzna, dostawiona do południowej ściany nawy. Ozdobiona figurami apostołów, baldachim zwieńczono figurą pelikana karmiącego własną krwią swe dzieci – symbolem Chrystusa. W 1749 roku wybudowano nad prezbiterium w konstrukcji szkieletowej wieżę wschodnią, wkrótce obie wieże obmurowano. W 1762 wybudowano plebanię w południowo-zachodnim narożniku. W roku 1812 w kościele urządzono magazyn wojsk francuskich, po ich odejściu przywrócono funkcje kościoła parafialnego. U schyłku XIX wieku po wschodniej stronie prezbiterium powstała duża parterowa, neogotycka dobudówka, pełniąca funkcję dużej zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego. W 1945 został nieco uszkodzony, wyposażenie zostało rozkradzione, stan w 1959 opisano jako zaniedbany. W związku z poszerzeniem ul. 3 Maja w 1962 roku rozebrano neogotycką przybudówkę. Od 1974 nadzór sprawuje polskokatolicki kościół narodowy. Spowodowało to przeorientowanie wnętrza. Ołtarz główny przeniesiony został z prezbiterium i ustawiony na nowym, kilkustopniowym podeście przy południowej ścianie nawy w osi skrzydła północnego. <br /><br />Rzut kościoła ma formę odwróconej litery „T” o dwóch skrzydłach ułożonych prostopadle względem siebie. Gotycka część zorientowana jest ku wschodowi. Stanowi ją trójprzęsłowa sala i węższe dwuprzęsłowe prezbiterium, z zamknięciem w formie trzech boków ośmiokąta, oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Nawa i prezbiterium mają przypory zewnętrzne. W prezbiterium smukłe okna ostrołukowe z neogotyckimi rozetami zamurowane do wysokości 2/5 ze względu na dostawione wcześniej pomieszczenia. Od północy zasłonięte murami zakrystii. W nawie znajdują się okna o zróżnicowanej wysokości, przesklepione ostrołukowo z laskowaniem, bez maswerków. Nawa ujęta od wschodu i zachodu dwiema wieżyczkami o konstrukcji szkieletowej, oblicowanych drobną cegłą i ujętych w narożnikach pilastrami, z fryzem pod hełmem. Dobudowana do zachodniej elewacji nawy kościoła wieża zachodnia ma hełm zaokrąglony ze szpicem i niewielką cebulastą kopułką. Wieża wschodnia oparta jest na murach prezbiterium, ma hełm w formie otwartej latarni ze smukłym szpicem. Na wieży wschodniej znajduje się zegar (trzy tarcze zegarowe) i konstrukcja dzwonna. Do nawy od północy dostawiono poprzeczne barokowe skrzydło (w latach 1688–1689 B. Ranisch) na planie prostokąta, bez podziałów wewnętrznych; w elewacji wschodniej i zachodniej ma ono po dwa trójdzielne okna zakończone spłaszczonym ostrołukiem. Od północy ciekawie ukształtowana fasada, łącząca formy wywodzące się jeszcze z architektury gotyckiej z elementami barokowymi. W fasadzie północnej wejście główne do kościoła ujęte w portalowe obramienie (na portalu data budowy 1688), nad nim osiowo umieszczone, ostrołukowo przesklepione okno. Flankują je dwa wysokie blendy o proporcjach identycznych z oknem. Nad nimi i oknem osiowo umieszczone trzy spłaszczone okulusy (okrągłe okienka). Fasadę wieńczy trójkątny szczyt wysunięty gzymsem przed lico elewacji, wyższy od okapu dachu, o innym nachyleniu niż połacie dachowe. Pod szczytem umieszczony na tarczy q herb Gdańska.<br /><br /> Pod podłogą w północnej części skrzydła północnego sklepiona krypta z czterema lunetami, z trumnami z XVIII wieku. Dachy nad nawą i skrzydłem północnym są dwuspadowe, nad prezbiterium – wielospadowy, nawiązujący do ukosów murów, pierwotnie ceramiczne, obecnie wykonane z blachy miedzianej. Nawa, prezbiterium i skrzydło północne przykryte są płaskim stropem. Ponad oknami prezbiterium i (w mniejszym stopniu) nawy widoczne są jednak podpory nieistniejących sklepień. Nie wiadomo, czy sklepień nie wykonano, czy też zostały zniszczone podczas któregoś z pożarów w XVI wieku. Na stropie nawy znajduje się plafon namalowany w 1709 roku przez Krystiana Fryderyka Falkenberga. Do kościoła od zewnątrz przylega wiele dobudówek. Od południa przekryta dachem pulpitowym, drewniana dwukondygnacyjna ambona zewnętrzna, pozbawiona obecnie elementów rzeźbiarskiego wystroju, i podobna w formie drewniana parterowa przybudówka oraz barokowa dwukondygnacyjna plebania, o dwuspadowym ceramicznym dachu ujętym również dwukodygnacyjnymi identycznymi szczytami o łagodnych spływach po bokach zwieńczonych wygiętym gzymsem. Od zachodu dwa szkieletowe dwukondygnacyjne budynki o prostych szczytach. Od północy parterowa zakrystia przy prezbiterium nakryta dachem pulpitowym. Wokół kościoła zachowane są piętrowe budynki dawnego szpitala z połowy XIX wieku, pełniące obecnie funkcje mieszkalne. Z zachowanego w znacznej części wyposażenia kościoła najcenniejszymi elementami są XVII-wieczny ołtarz główny, ambona z roku 1794, chrzcielnica i prospekt organowy (bez instrumentu) na emporze zachodniej z 1766. Zachowała się też dolna kondygnacja pierwotnie dwukondygnacyjnej empory północnej z końca XVII wieku o bogatej snycerce z herbem Gdańska. Szczególnie cennym zabytkiem jest namalowany w roku 1596 obraz Hansa Vredemana de Vriesa ''Alegoria grzechu i zbawienia''. Do 1944 w kościele znajdował się przypisywany Łukaszowi Cranachowi młodszemu portret Filipa Melanchtona, obecnie w q Muzeum Narodowym. Przy kościele istniał do 1945 roku cmentarz o tej samej nazwie (q cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska) oraz przytułek (Heilig-Leichnam-Hospital; q szpitale). {{author: GS}} <br /><br />