HUSE-BARANIUS HENRIETTE RAHEL, aktorka, śpiewaczka

Wersja z 13:21, 27 wrz 2023

Henriette Rahel Huse-Baranius, rycina z natury Johann Friedrich Bolt, 1796

HENRIETTE RAHEL HUSE-BARANIUS (Madam Baranius, Husen-Baranius, Baranius-Rietz) (ochrzczona 20 IX 1768 w kościele św. Barbary w Gdańsku – 5 VI 1853 Berlin), aktorka, śpiewaczka operowa o głosie sopranowym. Córka Adama Husego, robotnika urodzonego w Pruszczu Gdańskim, który 18 I 1758 uzyskał robotnicze (pracownicze) obywatelstwo Gdańska, i Anny Cathariny z domu Braun.

W 1783 w Gdańsku poślubiła podrzędnego aktora Baraniusa (brak informacji biograficznych) krótko po jego rozwodzie ze śpiewaczką Heleną Elisabethą z domu Schmalfeldt, z którą występował w towarzystwie teatralnym prowadzonym przez Johanne Karoline Schuch (Schuchische Gesellschaft deutscher Schauspieler; zob. Teatr do końca XVIII wieku. Teatr zawodowy). W 1784 razem z nim została zaangażowana do towarzystwa teatralnego prowadzonego przez Carla Theophila Döbbelina w Berlinie, które w 1786 król Fryderyk Wilhelm II Pruski przekształcił w Königliches Nationaltheater (Królewski Teatr Narodowy) z siedzibą przy Gendarmenmarkt. Debiutowała rolą Wilhelminy w jednoaktowej komedii Winterquartier in Amerika (Kwatera zimowa w Ameryce) Josepha Mariusa von Babo; debiutu jej męża w źródłach nie odnotowano. W 1786 rozwiedli się, Baranius zaangażował się do towarzystwa teatralnego poza Berlinem.

Od debiutu w 1784 do ostatniego występu w końcu 1797 wcieliła się w ponad sto postaci w tragediach, komediach, farsach, operach i śpiewograch. W sztukach dramatycznych występowała razem z tragiczką Friederike Unzelmann (Bethmann-Unzelmann, 1760–1815), a w operach u boku Elisabethy Böhm (Böhme), byłej żony Antonia Cartellierego. Kreowała postacie sceniczne między innymi w pierwszych w Berlinie przedstawieniach sztuk Williama Shakespeara (Desdemonę w Otellu, 12 III 1788; Porcję w Kupcu weneckim, 16 VIII 1788), Friedricha Schillera (Elżbietę w Don Carlosie, 22 XI 1788), Augusta Wilhelma Ifflanda (Margarethę w Die Hagestolzen (Starzy kawalerowie), 17 III 1792; Baronową von Wallenfeld w Graczu, 25 II 1796), oper Wolfganga Amadeusza Mozarta (Blondę w Uprowadzeniu z seraju, 16 X 1788; Zuzannę w Weselu Figara, 14 IX 1789; Zerlinę w Don Giovannim, 20 XII 1789; Despinę w Cosi fan tutte, 3 VIII 1792; Papagenę w Czarodziejskim flecie, 12 V 1794), Antonia Saleriego (Melitę w Axurze, królu Ormus, 24 X 1791), Giuseppe Sartiego (Lisettę w Im Trüben ist gut fischen (W mętnej wodzie dobrze ryby łowić), 14 VII 1788), Carla Dittersa von Dittersdorffa (Marianę Sander w Das rote Käppchen (Czerwony kapturek), 12 XII 1791), a także w znajdujących się w repertuarze sztukach Kotzebuego, Christiana Heinricha Spießa, Carla Gozziego, Denisa Diderota, komediach Richarda Cumberlanda, Olivera Goldsmitha, Pierre’a de Marivaux, operach Domenica Cimarosy, Giovanniego Paisiella, Georga Antona Bendy, André Grétry’ego, Pierre’a Monsigny’ego.

Do rozwoju jej kariery scenicznej przyczyniła się w znacznym stopniu nieprzeciętna uroda. Przedstawiający ją jako tytułową Klarę von Hoheneichen w sztuce Christiana Heinricha Spießa sztych z napisem „So schön, so schön zu seyn, ist wahrlich frevelhaft” („Być tak piękną to zaprawdę karygodne”) zdobi zbiór tekstów Karla Müchlera pod tytułem Erotische Tändeleyen (Igraszki erotyczne), wydany w 1793. W 1791 anonimowy adorator polecił wybicie medalu, na którego awersie znajdował się napis VIVAT / HENRIETTE BARANIA / FORMAE VENUS / ARTE MINERVA (WIWAT / HENRIETTA BARANIUS / URODĄ WENUS / SZTUKĄ MINERWA), a na rewersie – BERLIN / D: 19-TEN MÄRTZ 1791 / DER SCHÖNEN IULIE / ZUM ANDENKEN / GEWIDMET / VON / F. (BERLIN / 19 MARCA 1791 / PIĘKNEJ JULII / NA PAMIĄTKĘ / DEDYKUJE / F.). Portretowali ją m.in. Paul Joseph Bardou (1747–1814), Johann Heusinger (1769–1846), podobizny jej utrwalali na sztychach rytownicy: Heinrich Sintzenich (1752–1812), Johann Friedrich Bolt (1769–1836), Clemens Kohl (1754–1807).

Miała liczne romanse, m.in. z Fryderykiem Wilhelmem II, z jego skarbnikiem Johannem Friedrichem Rietzem (Ritz; 1755–1809), mężem pro forma metresy króla Wilhelminy Enke (1853–1820; od 1796 hrabina von Lichtenau), a także z Mozartem, który poznał ją 19 V 1789 w partii Blondy na przedstawieniu jego opery Uprowadzenie z seraju i na krótko uległ jej wdziękom.

W lutym 1799 poślubiła Johanna Friedricha Rietza, który w 1796 na polecenie króla musiał rozwieść się z Wilhelminą Enke. Mieszkała w zbudowanej dla niej w 1800 willi w Poczdamie przy Berliner Straße 136. Od 2007 tzw. Villa Ritz jest siedzibą najwytworniejszego przedszkola w Niemczech. JMM







Bibliografia:
Wolfgang Amadeusz Mozart, Listy, wybór, przekład, komentarze Ireneusz Dembowski, Warszawa 1991, s. 90, 157.
„Theaterkalender“ 1780 s. 256–258, 1782 s. 243, 1783 s. 288, 1785 s. 244, 1788 s. 163, 1789 s. 213, 1794 s. 390, 1795 cz. II s. 82, 85, 1796 s. 164, 286, 1798 s. 39.
„Taschenbuch für die Schaubühne“ 1786 s. 271, 1787 s. 173, 1790 s. 254, 1793 s. 320.
„Annalen des Theaters“ 1788 cz. I s. 66, cz. II s. 103, 107, cz. IV s. 56.
„Chronic von Berlin oder Berlinsche Merkwürdigkeiten“ 1792 s. 1192, 1222, 1401, 1405, 1451, 1479.
Allgemeines Theater-Lexikon, von R. Blum, K. Herloßsohn, H. Markggraf. Bd. II, Altona und Leipzig 1839, s. 220.
Eisenberg Ludwig, Grosses Biographisches Lexikon der Deutschen Bühne im XIX. Jahrhundert, Leipzig 1903, s. 24.
Heusinger Lutz, Johann Heusinger. Texte und Werke, Marburg 2012, s. 212.
Kąkol Piotr, O teatrze zawodowym w osiemnastowiecznym Gdańsku. Wokół gdańskiego afisza, Gdańsk 2004, s. 279, 283, 284, 287.
Kutsch Karl-Josef, Riemens Leo, Großes Sängerlexikon, München 2004, Bd. I, s. 242.
Pasqué Ernst, Goethe's Theaterleitung in Weimar, Bd. II, Leipzig 1863, s. 231–234.
Reichardt Johann Friedrich, Ansicht der Lage des Nazionaltheaters, beim Schlusse des Jahres 1796, w: Lyceum der schönen Künste, Berlin 1797, s. 100–103, 124.
Rühle Siegfried, Die Danziger Personenmedaillen mit 7 Bildtafeln, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 70, 1930, s. 159, 162.