KOLEGIUM GDAŃSKIE W STARYCH SZKOTACH

Wersja z 11:33, 30 gru 2022

Na pierwszym planie nieistniejący kościoł św. Jana Chrzciciela, na drugim kościół św. Ignacego, po jego lewej stronie budynek jezuickiej szkoły średniej w stylu włoskim, fragment ryciny Matthaeusa Deischa, 1761-1765

Dokument fundacyjny kolegium jezuickiego w Starych Szkotach, wystawiony przez biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego 8 I 1592

Figura św. Franciszka na ścianie zakrystii kościoła
św. Ignacego

Wnętrze należącego do Kolegium Gdańskiego kościoła
św. Ignacego

KOLEGIUM GDAŃSKIE (Jezuickie) W STARYCH SZKOTACH. Fundowane w 1592 przez biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego poza obszarem miejskiej jurysdykcji, wobec oporu protestanckich władz Gdańska przed utworzeniem placówki jezuitów na jego obszarze. Ofiarowany grunt o nazwie Breberg ( Jezuicka Góra, obecnie rejon ul. Szkockiej), w górnej części Starych Szkotów, z powodu ukształtowania terenu okazał się nieodpowiedni do zabudowy.

W 1601 jezuici nabyli dom z ogrodem (w rejonie obecnej ul. Brzegi 49), po rozszerzeniu parceli, między innymi dzięki donacji w 1620 biskupa włocławskiego Pawła Wołuckiego. W 1621 rozpoczęła działalność ich szkoła średnia, pięcioklasowa, o profilu humanistycznym; 3 klasy niższe, zwane zwyczajowo infimą, gramatyką i syntaksą, poświęcone były gruntownym studiom nad językiem łacińskim, jego gramatyką i składnią. W klasach wyższych, w ramach tzw. poetyki i retoryki, uczono biegłego posługiwania się tym językiem w mowie i piśmie, zarazem też erudycyjnej znajomości antycznej literatury. W 1651 wzniesiono piętrowy budynek szkoły, zniszczony w 1656 (wraz z przedmieściami) przez gdańszczan podczas przygotowań do obrony przed wojskami szwedzkimi.

Po 1660 jezuici działali w prowizorycznie odbudowanych obiektach, po rozszerzeniu gruntów fundacji w latach 1676–1677 wznieśli kościół św. Ignacego, w 1686–1688 na południe od niego część mieszkalną kolegium, a w 1692–1698 dobudowano wielki refektarz (największy pośród wszystkich kolegiów Rzeczypospolitej). W okresie 1704–1716 część mieszkalną przedłużono do muru kościelnego (łącznik z kaplicą domową i biblioteką). Kompleks dopełnił w 1719 budynek furty oraz w 1725–1727 nowa szkoła w stylu włoskim, z dziedzińcem i krużgankami. Całość uzupełniał ogród owocowo-warzywny na zboczu przylegającego do kolegium wzgórza (obecnie w znacznej mierze zajęty przez parafialny cmentarz). Bursę muzyczną, rodzaj internatu dla ubogiej młodzieży, zbudowano w dolnej części Starych Szkotów ( kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny).

Kolegium czerpało dochody z dóbr własnych, w tym klucza czapielskiego (13 wsi wokół Czapielska nad Reknicą) oraz Giemlic na Żuławach Gdańskich. Do jezuitów należały jurydyki w Starych Szkotach (wspomniany Breberg) oraz w Nowym Stawie. Znaczne wpływy przynosiły lokaty kapitałowe umieszczane w kasach miejskich, domach handlowych, u zamożnych mieszczan i żuławskich gburów. Z kwot tych utrzymywano między innymi obsadę kolegium, w XVIII wieku dochodzącą do 30–35 osób. W połowie XVIII wieku do tradycyjnych przedmiotów dodano nowożytne, jak historia, geografia, arytmetyka, ortografia, język francuski i niemiecki. Od 1710 roku funkcjonowało w Starych Szkotach studium filozofii, od 1712 prowadzono studia teologii; szkoła nabrała charakteru nieformalnej akademii. Od 1722 ze studiów filozoficzno-teologicznych korzystali seminarzyści, klerycy z Włocławka. Kadra o przeciętnym poziomie merytorycznym, wybitnymi postaciami byli: Bartłomiej Wąsowski, Bogumił Teofil Rutka, Jan Franciszek Hacki, Gabriel Rzączyński. Do znakomitszych zakonników związanych z placówką zaliczali się: Kasper Sawicki, Fryderyk Bartsch, Jan Uber, Paweł Kuhn, Jan Hennig, Karol Kreitzen, Jerzy Gengell.

Do kolegium uczęszczało przeciętnie około 200–250 uczniów, w większości reprezentantów miejscowej szlachty, także mieszczaństwa Prus Królewskich. Uczyli się tam między innymi Jakub Wejher, późniejszy wojewoda malborski, fundator Kalwarii Wejherowskiej, Jan Jerzy Przebendowski, podskarbi koronny, Józef Wybicki, twórca hymnu polskiego. Szkoła wywierała znaczący wpływ na wychowanie ówczesnych elit społeczno-politycznych Pomorza. Początkowo ciesząc się popularnością pośród protestanckiego mieszczaństwa Gdańska, kolegium pełniło nadrzędną funkcję misji jezuickiej wśród katolików i protestantów Gdańska i Pomorza, uprawiających kaznodziejstwo i organizujących stacje misyjne (poza misją w Gdańsku, w Giemlicach, Czapielsku, okresowo w Gniewie, Mirachowie, Osieku, Pucku, Przywidzu i Żarnowcu), tzw. misje ludowe i misje (kapelanie) dworskie. Szczególną formą działania były ustne dysputy i drukowane polemiki z teologami protestanckimi, obfite zwłaszcza w 2. połowie XVII wieku.

Jako jednostka nadrzędna w stosunku do misji wewnątrz miasta Gdańska, kolegium pozostawało w konflikcie z protestanckimi władzami miasta. Gościli w nim królowie polscy: w 1623 Zygmunt III Waza i królowa Konstancja, 1634 Władysław IV, 1651 i 1660 Jan Kazimierz, 1676 Maria Kazimiera Sobieska, 1677 Jan III Sobieski, 1698 August II, 1733/1734 Stanisław Leszczyński. W 1710 odbył się tu Sejmik Generalny Pruski. Po kasacie zakonu (1773), za zgodą króla pruskiego funkcjonowało do 1780, przekształcone następnie w Gimnazjum Akademickie Królewskiego Instytutu Szkolnego. Przejęte w 1807 przez I WMG, uległo zagładzie podczas oblężenia w 1813. Zniszczone budynki rozebrano w 1826. SK