BALCERAK JÓZEF, dziennikarz, działacz jazzowy

Aktualna wersja na dzień 13:32, 5 cze 2024

Józef Balcerak

JÓZEF BALCERAK, właściwie Leon Załkind (7 III 1915 Warszawa – 3 IX 1991 Warszawa), dziennikarz, konferansjer, działacz jazzowy, „ojciec” gdańskich klubów jazzowych. W latach 1926–1938 stały współpracownik (pseudonim Noel) „Małego Przeglądu” (piątkowego dodatku „Naszego Przeglądu”), żydowskiego, polskojęzycznego pisma dla dzieci i młodzieży, założonego przez Janusza Korczaka. W 1936–1938 był też kierownikiem w dziale prasy i propagandy w biurze wynajmu filmów wytwórni „United Artists” i „London Films”, zajmował się między innymi dystrybucją i reklamą filmów amerykańskich na Polskę. Autor licznych recenzji filmowych. Pod wpływem Janiny „Jackie” Rotwand, propagatorki w Polsce muzyki jazzowej, po 1933 zainteresował się tym rodzajem muzyki.

Uczestnik kampanii wrześniowej w 1939, następnie zesłany w głąb ZSRR. Wstąpił do Ludowego Wojska Polskiego, w stopniu chorążego był korespondentem gazety frontowej „Do Boju” 4. Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego (czerwiec 1944 – wrzesień 1944) i w stopniu podporucznika gazety I Armii WP „Zwyciężymy” (wrzesień 1944 – maj 1945). Pisał także do „Głosu Żołnierza” (kwiecień – sierpień 1944). We wrześniu 1944 z dziennikarzem Wiktorem Borowskim założył pierwszą gazetę dla wyzwolonych mieszkańców warszawskiej Pragi – „Biuletyn Informacyjny” (21 IX 1944 – 27 X 1944), od numeru 19 (było ich 28) „Biuletyn Polski” (z ekipy dziennikarzy tego pisma wyłoniło się „Życie Warszawy”). Relacjonował następnie (pod pseudonimem Bal) walki o Wał Pomorski, Kołobrzeg, Berlin, nad Łabą. Jednocześnie zbierał w opuszczonych domach poniemieckich nagrania muzyki rozrywkowej i symfonicznej.

Od października 1945 do kwietnia 1946 pracował w Gdyni jako kierownik działu młodzieżowego i kulturalno-oświatowego „Gazety Morskiej”, wydawanej przez Marynarkę Wojenną. Od kwietnia 1946 do lipca 1948 był redaktorem naczelnym dwutygodnika Marynarki Wojennej „Marynarz Polski”, przekształconego w miesięcznik „Morze – Marynarz Polski”. W 1946 wziął udział w rejsie do Ameryki Południowej (Brazylia, Argentyna), skąd przywiózł zbiór płyt, głównie z muzyką jazzową. Po powrocie w swoim mieszkaniu na Kamiennej Górze w Gdyni organizował prywatne koncerty jazzowe, wykorzystując przywiezione nagrania.

Po odejściu z wojska (kapitan rezerwy), od września 1948 pracował jako kierownik działu audycji morskich i redaktor audycji informacyjno-politycznych w Rozgłośni Regionalnej Polskiego Radia Gdańsk. Od marca 1951 do lutego 1952 był redaktorem naczelnym codziennych wiadomości radiowych Polskiej Marynarki Handlowej „Głos Marynarza”. W latach 1953–1955 współpracował także z „Dziennikiem Bałtyckim”. Publikował tam oraz w dodatku ilustrowanym „Rejsy” teksty (reportaże) głównie o tematyce morskiej, społeczno-kulturalnej czy wojennej (cykl „Bitwa kołobrzeska”).

Od 1955 propagował muzykę jazzową w Klubie Pracowników Kultury Zarządu Okręgu Związku Zawodowego Pracowników Kultury w Gdańsku (późniejszy „Rudy Kot”) przy ul. Garncarskiej 18/20. Nie znalazł początkowo zainteresowania instytucji państwowych, do jego inicjatyw odniosło się przychylnie środowisko pracowników kultury i gdańskich studentów. 24 III 1955 (dwa tygodnie po zorganizowaniu przez Leopolda Tyrmanda „Jam Session nr 1” w Warszawie i prawie pięć miesięcy (listopad 1954) po „Zaduszkach jazzowych” w Krakowie) w nowo otwartej kawiarence Klubu Pracowników Kultury zorganizował pierwszy w Gdańsku, po tzw. okresie „katakumbowym” (1949–1954), koncert jazzowy z płyt gramofonowych (głównie ze swojej prywatnej kolekcji). Niespodziewanie duża frekwencja (150 osób) sprawiła, że zdecydowano o kontynuowaniu koncertów, już przy pomocy Rozgłośni Regionalnej Polskiego Radia w Gdańsku (użyczanie taśm magnetofonowych). Od marca 1955 do lutego 1956 w Klubie „Muzyki Mechanicznej” przy ul. Garncarskiej odbyło się (regularnie co dwa tygodnie) 25 spotkań, w których uczestniczyło ogółem 4500 osób (w tym aż około 1000 na koncertach poświęconych Gershwinowi).

W 1956 (nazywany przez muzyków w Gdańsku „Cyrano de Balcerakiem”), wraz z inżynierem Janem Sitkowskim i inżynierem Franciszkiem Lipowiczem, założył pismo „Jazz”, wydawane w Gdańsku do grudnia 1962, następnie przeniesione do Warszawy. Był jego redaktorem naczelnym do przejścia na emeryturę w lipcu 1977.

Miał istotny wpływ na kształtowanie się młodego środowiska jazzowego nie tylko w Trójmieście. Zainicjował szereg działań na rzecz rzeczywistej edukacji muzycznej, wyrabiania gustów, powstania i konsolidacji jazz clubów i muzyków jazzowych, obrony ich praw i ich promowania. Wchodził w skład m.in. Komitetu Honorowego II Festiwalu Jazzowego w Sopocie (14–21 VII 1957), obok Romualda Chodakowskiego, Mariana Eile, Krzysztofa Kąkolewskiego, Stefana Kisielewskiego, Romana Kosznika, Witolda Lutosławskiego, Zygmunta Mycielskiego, Jerzego Skarżyńskiego, Leopolda Tyrmanda, Franciszka Walickiego i Bohdana Wodiczko.

Kierując poczytnym i opiniotwórczym czasopismem, odbył wiele podróży po Europie (Anglia, Francja, Holandia, Szwecja) i Stanach Zjednoczonych (Nowy York, Nowy Orlean, Los Angeles), głównie na zaproszenie zagranicznych periodyków jazzowych oraz poszczególnych muzyków (np. w maju 1967 zamieszkał w Los Angeles u Krzysztofa Komedy-Trzcińskiego). Stale współpracował z Jazz Museum and Jazz Archive Uniwersytetu Nowoorleańskiego.

Był autorem m.in. książki reportażowej Oczami marynarza (1952), współautorem Antologii reportażu wojennego (1962) i Wspomnień o Januszu Korczaku (pod red. Ludwiki Barszczewskiej i Bolesława Milewicza, 1989), a także zbioru wspomnień i esejów muzycznych Magia Jazzu (1981).

Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (dwukrotnie), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Medalem „Zasłużonym na Polu Chwały”, medalami „Za udział w wojnie obronnej 1939”, „Za Warszawę 1939–1945”, „Za Odrę, Nysę i Bałtyk”, „Zasłużony Działacz Kultury”, „Honorowy Obywatel Nowego Orleanu” (USA). Członek Związku Zawodowego Dziennikarzy RP (1946–1951), Sądu Dziennikarzy Oddziału Morskiego i Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (od 1951). KPR

Bibliografia:

Balcerak J., Magia jazzu, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1981.
Danielewicz S., Jazzowisko Trójmiasta. Historia jazzu w Gdańsku, Gdyni i Sopocie 1945–2010, Polskie Wydawnictwo SA, Kraków 2011.
Gliński M., „Mały Przegląd”, gazeta inna niż wszystkie, pub. 5 VII 2012, www.culture.pl.
Grzebałkowska M., Komeda. Osobiste życie jazzu, Kraków 2018.
Pakier P., Prasa frontowa Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945, „Rocznik czasopiśmiennictwa Polskiego 6/1” 1967, s. 126–154.
Pietraszewski I., Jazz w Polsce. Wolność improwizowania, Kraków 2012.
Słownik dziennikarzy i publicystów Pomorza 1945–2005, pod red. J. Modela, Oddział Morski, Gdańsk 2008.