TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUKI

Aktualna wersja na dzień 19:56, 19 lut 2024

Humorystyczna akwarela (fragment) Johanna Sprotta Stoddarta, Walka o obraz, nawiązująca do losowania powystawowych obrazów przez członków Towarzystwa Przyjaciół Sztuki

Obraz uczestnika wystawy z 1909 Konrada Wiederholda, Danzig. Krahntor (Żuraw)

Obraz uczestnika wystawy z 1909 Konrada Wiederholda, Danzig. Katharinenkirche (kościół św. Katarzyny)

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUKI (TPS), Towarzystwo Sztuk Pięknych (Kunstverein zu Danzig). Rozpoczęło działalność 27 XI 1835, pierwszy statut opracowali jego inicjatorzy: malarz Johann Carl Schultz, dyrektor Gimnazjum Miejskiego Friedrich Wilhelm Engelhardt i kolekcjoner dzieł sztuki John Simpson, który został pierwszym prezesem. Celem TPS miało być organizowanie wystaw artystycznych, stworzenie Muzeum Miejskiego mającego charakter publicznej galerii sztuki oraz wspieranie twórczości gdańskich artystów. Statut, zatwierdzany przez władze administracyjne rejencji gdańskiej, był następnie nowelizowany w latach 1853, 1898, 1900 i 1912.

Władze TPS wybierano na walnym zebraniu wszystkich członków. Na czele kilkunastoosobowego zarządu stał prezes, mający do pomocy zastępcę, sekretarza i skarbnika. Brak źródeł nie pozwala na odtworzenie chronologii kadencji poszczególnych prezesów TPS. Tę funkcję od 1835 do 1945 pełnili m.in.: John Simpson, doktor Friedrich Engelhardt, Louis Sy, Johann Sprott Stoddart, Wilhelm August Stryowski, Oskar Bischoff, Ernst Göritz (1873–1931), po przeniesieniu się do Berlina członek honorowy, doktor Friedrich Boie, W czasie I wojny światowej jedyny członek zarządu, Kurt Siebenfreund, Friedrich Fischer, Paul Rosenberg, Albert Gottheil (ur. 1867), Willy Drost.

Towarzystwo nie miało własnej siedziby, lokalizacja biura związana była na ogół z osobą prezesa. W 1846 liczyło 367 członków w Gdańsku oraz 42 członków zamiejscowych. Wśród nich znajdowali się ludzie kultury, urzędnicy, nauczyciele, kupcy, lekarze, zawodowi wojskowi, duchowni, rzemieślnicy, podobny przekrój zawodowy dominował też w latach następnych. Liczba członków w poszczególnych okresach oceniana jest na około 300–400 osób. Byli oni zobowiązani do płacenia składek (według statutu z 1835 – 2 talary rocznie od osoby), w zamian mieli prawo do bezpłatnego wstępu (na podstawie zaproszeń) na wernisaż organizowanych przez TPS wystaw. Wielu członków nabywało prezentowane na wystawach dzieła sztuki współczesnej, tworząc prywatne kolekcje (potwierdza to katalog gdański wystawy dzieł sztuki ze zbiorów prywatnych z 1855).

W końcu XIX wieku TPS przeżywało kryzys związany ze wzrostem kosztów organizowanych wystaw. Wpływy ze składek członkowskich i biletów wstępu (początkowo pięć srebrnych groszy; po 1876 – 50 fenigów od osoby, dzieci do lat 10 – wstęp wolny) i sprzedaży katalogów wystaw nie rekompensowały wzrastających kosztów administracyjnych, związanych między innymi z wysyłką prac zwracanych autorom po wystawie. Najwybitniejsi niemieccy twórcy końca XIX wieku rezygnowali często z udziału w gdańskich wystawach, co obniżało ich atrakcyjność; zmniejszała się liczba członków i wpływy z marż z tytułu sprzedaży wystawianych dzieł malarskich i graficznych. Dla ratowania budżetu 26 IX 1916 wystawiono na aukcji w Berlinie 13 obrazów ze zbiorów TPS, w tym pejzaże Domenica Quaglio Młodszego (1787–1837) i Lorenza Quaglio (1793–1869), Odaliskę malarza z Wenecji Natale Schiavonego (1777–1858). Wystawiano je w Gdańsku w latach 1836–1842.

Po otrzymaniu nowego statutu w 1900 TPS używało nazwy Kunstverein zu Danzig e.V. W 1913 decyzją walnego zgromadzenia połączyło się ono z Verein für Kunst und Kunstgewerbe zu Danzig (Towarzystwo Sztuk Pięknych i Rzemiosła Artystycznego w Gdańsku), powstałego w 1905 na bazie działającego od 1893 Verein Danziger Künstler in der Peinkammer (Związek Gdańskich Artystów z Katowni), tworząc działającą do 1945 organizację kulturalną Verein für Kunst und Kunstgewerbe e.V. zu Danzig (Towarzystwo Sztuk Pięknych i Rzemiosła Artystycznego w Gdańsku), popularnie nadal zwaną Kunstverein.

Od drugiej połowy XIX wieku Towarzystwo było członkiem Verband Deutscher Kunstvereine (Federacja Niemieckich Towarzystw Przyjaciół Sztuki). Federacja między innymi koordynowała działalność wystawienniczą poszczególnych organizacji terenowych, wyznaczała stałe terminy dla wystaw o zasięgu ogólnoniemieckim, ułatwiając twórcom uczestnictwo w imprezach organizowanych w poszczególnych miastach.

Zgodnie ze statutem, jednym z zadań Towarzystwa było organizowanie wystaw sztuki współczesnej z udziałem gdańskich twórców. Pierwsza wystawa odbyła się już w maju 1836; wtedy przeniesiono do Gdańska dzieła z zakończonej w kwietniu wystawy w Królewcu. Następne wystawy Towarzystwo organizowało samodzielnie, choć po 1840 przenoszone one były do Królewca. Z okazji wszystkich wystaw wydawano katalog sprzedawany w dość przystępnej cenie, po pięć srebrnych groszy, a po 1876 po 59 fenigów. W latach 1836–1839 wystawy współczesnych twórców organizowano corocznie, a w okresie 1840–1892 co dwa lata, w grudniu. W 1892 Federacja zmieniła terminarz wystaw, wyznaczając dla Gdańska czas od połowy lutego do końca marca. Pierwsza wystawa w tym wiosennym terminie odbyła się w 1895. Zwieńczeniem działalności Towarzystwa stała się jubileuszowa, 40. wystawa, zorganizowana w 1911.

Miejscem wystaw do 1868 były głównie sale w należącej do miasta Bramie Zielonej, następnie Muzeum Miejskie. Reorganizacja i okres I wojny światowej zmieniły charakter wystaw na kameralne ekspozycje autorskie, tematyczne, organizowane nadal we współpracy z Muzeum Miejskim i w pomieszczeniach Zespołu Przedbramia ( Wieża Więzienna i Katownia). Rozwinięta została działalność popularyzatorska poprzez odczyty.

Główną część wszystkich wystaw stanowiły obrazy olejne i akwarele, uzupełniane grafiką, rysunkiem, w mniejszym stopniu rzeźbą, a w niektórych latach także wyrobami rzemiosła artystycznego (złotnictwo, bursztynnictwo, brązy). Wystawcami byli, oprócz miejscowych nielicznych twórców zawodowych i amatorów, także gdańszczanie studiujący lub mieszkający w innych miastach; głównie zaś wystawiali swoje prace artyści niemieccy z miast, gdzie funkcjonowały wyższe uczelnie artystyczne: Berlina, Drezna, Monachium, Düsseldorfu, Królewca.

Drugim podstawowym celem Towarzystwa było dążenie do stworzenia w Gdańsku Muzeum Miejskiego, prezentującego dawną i współczesną sztukę. Władze miejskie utworzyły je w 1870 w dawnym klasztorze franciszkańskim przy Fleischergasse 25/26 (ul. Rzeźnicka). Z myślą o nim od 1836 TPS gromadziło dzieła sztuki, dokonując zakupów na organizowanych przez siebie wystawach. Do czasu powstania muzeum część zbiorów eksponowano w pomieszczeniach Ratusza Głównego Miasta, a w 1872 przekazano w stały depozyt nowemu muzeum i tam prezentowano zwiedzającym. MrGl