HELLER JONATHAN, pastor kościoła NMP

Aktualna wersja na dzień 11:58, 31 paź 2024

Jonathan Heller na rycie Matthaeusa Deischa, według obrazu Jacoba Wessela, 1767

Strona tytułowa doktoratu Jonathana Hellera, bronionego pod przewodnictwem Joachima Samuela Weickhmanna, 1755

JONATHAN HELLER (Ionathan; Hellerus) (7 VIII 1716 Ebermergen (księstwo Öttingen; obecnie część Harburga, Szwabia) lub 7 VIII 1715 Nördlingen (Szwabia) – 10 V 1791 Gdańsk), pierwszy pastor kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP), senior gdańskiego Ministerium Duchownego. Syn Johanna Adama Hellera, pastora z Ebermergen.

Po ukończeniu gimnazjum w Nördlingen i nauce zawodu drukarza u szwagra Mundbacha, od 1733 student teologii na uniwersytecie w Lipsku. Podczas studiów był jednym z pierwszych członków stowarzyszenia porannych mówców (Vormittäglicher Rednergesellschaft) Johanna Christopha Gottscheda (zob. o nim Luise Gottsched). W 1738 poprowadził (następnie drukowaną) dysputę o tańcach religijnych wczesnych Żydów (Mehôlā qedôšā de Iudaeorum veterum saltationibus religiosis) i w tym samym roku uzyskał tamże tytuł magistra. W 1740 zatrudniony jako docent, 13 II 1740 przewodniczył dyspucie De Regulis Interpretandi Philosophicis Ad Systema Hermeneuticum Sacrum Applicandis Amplissimi Philosophorum Ordinis Indultu prowadzonej przez późniejszego matematyka dworu saskiego Gottfrieda Heinricha Grummerta (1719–1776). Od 13 VI 1740 zatrudniony był jako substytut diakona w Weißenfels (Saksonia). Wyświęcony w Lipsku 27 VI 1740. Pod koniec 1740 znalazł się w gronie siedmiu uczonych, którzy uformowali się jako oddział Towarzystwa Aletofilskiego (Aletophilengesellschaft) Ernsta Christopha von Manteuffla. Od stycznia 1741 do 1744 ponownie subdiakon w Weißenfels, w latach 1744–1747 trzeci kaznodzieja dworski.

Od 1747 pastor w Pretzsch/Elbe (obecnie dzielnica Bad Schmiedeberg nad Łabą), od 28 VI 1750 superintendent w Rochlitz, od 1752 do 1759 pierwszy pastor i superintendent w Chemnitz. W 1755 uzyskał w Wittenberdze doktorat z teologii na podstawie rozprawy Dissertatio inauguralis theologica, qua caussam sanctissimae religionis contra auctorem cogitationum rationalium de usu methodi scientificae in theologia revelata, bronionej pod przewodnictwem Joachima Samuela Weickhmanna. W 1760 otrzymał powołanie do Drezna, wybrał jednak równolegle zaproponowane mu stanowisko seniora Ministerium Duchownego i pastora kościoła NMP w Gdańsku.

Autor m.in. przedmowy do modlitewnika ze śpiewnikiem Erdmanna Neumeistera (Der Zugang zum Gnaden-Stuhl Jesu Christo, Das ist: Christliche Gebete und Gesänge…, Jena/Leipzig [1750]). Był inicjatorem wznowienia w 1764 całkowicie zreorganizowanego, drugiego gdańskiego kancjonału (Danziger Gesangbuch… zum allgemeinen Gebrauch der Kirchen und Haus-Andachten […] aufs Neue vermehrt…), do którego napisał wstęp (z m.in. obszernymi dywagacjami o roli konfesyjnej pieśni w życiu Kościoła) z pieśniami (pisanymi m.in. i przez niego) w duchu oświecenia. Nad kancjonałem pracowali wraz z nim, spotykając się co wtorek na zebraniach, również Georg Friedrich Cosack, Nathanael Friedrich Kautz i Johann Gottfried Ehwald.

Autor mów i modlitw okolicznościowych, m.in. w 1756 z okazji poświęcenia nowego kościoła św. Jana w Chemnitz; 3 V 1760 z okazji 100-lecia pokoju oliwskiego (Zwo Predigten, die… wegen des vor 100 Jahren getroffenen olivischen Friedens am 3. May dieses 1760. Jahres […] gehalten worden sind, Danzig 1760), 16 XII 1760 z okazji poświęcenia przebudowanych głównych organów kościoła NMP (Von der weisen und treuen Hand Gottes bey der Sorgfalt der Menschen für einen Gott wohlgefälligen Gottesdienst… da die neu erbaute grosse Orgel Gott geheiliget werden sollte…, Danzig 1761). Autor mów żałobnych, m.in. z powodu śmierci Johanna Christiana Leo z Weißenfels (1743), dziekana Christiana Sigismunda Georgiusa z Wittenbergi (1755), w Gdańsku m.in. podczas pogrzebu burmistrza Karla Groddecka (1774).

Brał także udział w reformowaniu notowanej już w 1644 tzw. kasy fiskalnej (Fiscus-Kasse), tworzącej z założenia fundusz uzupełniający do „kasy wdowiej”, ale pokrywający także koszty zasiłków losowych. Wpływy do niej pochodziły z obowiązkowych wpłat członków Ministerium Duchownego (np. w 1784 składka wynosiła dwa guldeny rocznie, on wpłacił trzy), opłat związanych z wyświęcaniem duchownych (Ordination) i dobrowolnych wpłat. Jednak w drugiej połowie XVIII wieku prośby duchownych (nie tylko wdów) o wsparcie były tak liczne, że w 1770 w imieniu Ministerium poprosił Radę Miejską o zgodę na przeprowadzanie dodatkowej kolekty dla zasilenia tej kasy (w 1770 przyniosła ona około 600 talarów).

W 1790, z okazji 50-lecia jego posługi duchownej, okolicznościową kantatę skomponował Benjamin Gotthold Siewert, odegrano ją w dwóch częściach: przed i po uroczystym kazaniu. Był m.in. członkiem honorowym Gesellschaft der freyen Künste w Lipsku. Wymieniony we wspomnieniach Johanny Schopenhauer jako surowy i wzbudzający lęk (m.in. piętnujący kobiety za używanie różu i szminki).

Po raz pierwszy żonaty był od 11 VI 1741 z Friederike Dorotheą Reinhard, po raz drugi z poślubioną 27 XI 1753 Marią Dorotheą Krause (Crusius) (pochowana 23 V 1806 w kościele NMP w wieku 75 lat). Ojciec dzieci:
1/ Johathana Gottloba Wilhelma (24 III 1743 Weißenfels – 26 IV 1806 Wotzlaff (Wocławy)), od 1766 studenta teologii w Wittenberdze, 6 X 1772 wyświęconego, w latach 1772–1777 kaznodziei w Müggenhahl (Rokitnica), od 23 II 1777 pastora w Groß Zünder (Cedry Wielkie), skąd zrezygnował 1 VIII 1784, od 20 IX 1784 mieszkającego we Wocławach, od 6 VI 1809 posiadającego potwierdzone robotnicze obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli); od 20 IX 1774 męża poślubionej w kościele NMP Johanny Caroline (22 II 1752 Gdańsk – po 1828), córki gdańskiego kupca Johanna Wilhelma Näthlera (ur. ok. 1720), powtórnie zamężnej w 1807 za Philippa Adolpha Lampe, lekarza i profesora Gimnazjum Akademickiego.
2/ Johathana Gottloba (chrzest 9 X 1760 w kościele NMP – pochowany tamże 1 III 1811).
3/ Dorothei Friederike, od 1783 trzeciej żony kupca i rajcy Johanna Ludwiga von Dorne (1725–1787), z którym miała syna Jonathana Ernsta (1783–1827), od 1801 właściciela majątku Klein Boschpol (Bożepole Małe), żonatego z Rosine von Grumbkow; od 6 IX 1694 powtórnie zamężnej za starostę Ernsta Ludwiga von Weiher (1751–1814), właściciela majątku Groß Boschpol (Bożepole Wielkie), z którym miała dwóch synów: Karla Heinricha Ludwiga von Weiher (1793–1879), oficera pruskiego, zmarłego jako podpułkownik i dowódca batalionu, oraz Eugena von Weiher, rotmistrza w Zemmin Kreis Stolp (Ciemino powiat Słupsk), od 1870 właściciela majątku Bożepole Wielkie.
4/ Cathariny Renaty Henrietty (chrzest 26 I 1768 w kościele NMP). Pochowany 19 V 1791 w kościele NMP w grobie nr 228. Do 1945 w zakrystii kościoła NMP wisiał jego portret według Jacoba Wessela. JANSZ









Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VIII, s. 262.
Kociumbas Piotr, Kancjonał luterańskiego Gdańska 1587–1810. Studium nad źródłami lokalnej niemieckiej pieśni kościelnej, Warszawa 2017, (przez indeks).
Prätorius Ephraim, Dantziger-Lehrer Gedächtniβ…, Danzig und Leipzig, 1760, s. 4, 43, 47, 64.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 38, 86, 99, 115.
Schnaase Eduard, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig 1863, s. 129, 614–618, 627, 633–634, 645–649, 652–653, 658, 661, 665.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 1, 138, 235.