SZWEDZKIE KAMIENIE W RZEŹBIE I ARCHITEKTURZE GDAŃSKA

Aktualna wersja na dzień 07:16, 25 cze 2023

SZWEDZKIE KAMIENIE W RZEŹBIE I ARCHITEKTURZE GDAŃSKA. Z uwagi na brak zasobów geologicznych w okolicach Gdańska, kamień do realizacji przedsięwzięć budowlanych był importowany. Największym źródłem materiału w postaci kamienia naturalnego były szwedzkie wyspy Olandia oraz Gotlandia położone w północnej części Morza Bałtyckiego. Na Olandii pozyskiwano głównie wapień zbity, natomiast na Gotlandii piaskowiec.

Piaskowiec wydobywano na Gotlandii od XII w. Rolę pośrednią w sprzedaży materiału sprawowało miasto Visby. Na terenie Polski piaskowiec ten pojawił się już w okresie średniowiecza. Najwięcej tego materiału używano na terenie Gdańska od połowy XVI w. do końca lat 20. XVII w. Piaskowiec gotlandzki występował zarówno w ekspozycji zewnętrznej, jak i we wnętrzach. Materiał ten, ze względu na swoje parametry fizyko-mechaniczne, charakteryzował się dobrymi właściwościami rzeźbiarskimi (stosunkowo łatwa obróbka, możliwość wykonania precyzyjnych detali). Jednak z uwagi na obecność w strukturze lepiszczy wapienno-ilastych był stosunkowo mało odporny na długotrwałą ekspozycję w warunkach zewnętrznych. Z tego względu materiał ten zawsze był polichromowany. Ponadto piaskowiec gotlandzki często polichromowano w celu imitacji innego rodzaju bardziej szlachetnego materiału kamiennego, ponieważ sam nie był materiałem atrakcyjnym wizualnie. Jego popularność wynikała z niskiej ceny i dostępności. Stosowany był m.in. jako balast na statkach pływających między Szwecją a południowymi wybrzeżami Bałtyku, handlowali nim też szyprowie (np. Wilhelm van der Meer w 1610 pozyskał transport kamienia od „znajomego szypra z Gotlandii”).

Piaskowiec z Gotlandii jako element kompozycji rzeźbiarskich we wnętrzach gdańskich znajduje się m.in. w obrębie ołtarza głównego kościoła św. Jana, nagrobka Simona Bahra i jego żony Judithy oraz epitafium Sofii Kleveld i Michała Tönnigsa w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP) oraz kominka w Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta. Detale architektoniczne z niego wykonane identyfikuje się w wielu elewacjach, współcześnie zachował się częściowo w oryginale na elewacji Dworu Artusa, fasadzie Wielkiej Zbrojowni, fasadzie Bramy Wyżynnej oraz Złotej Bramy, Ratusza Głównego Miasta, klasztoru cystersów w Oliwie, użyty wtórnie na elewacjach Katowni oraz wielu kamienic miejskich.

Wapień olandzki, pochodzący z ordowiku (okres ery paleozoicznej), jest kamieniem o niskiej porowatości, występuje w odmianie czerwono-brunatnej, czerwonawej, szarej w kilku odcieniach oraz mlecznobiałej. Za najcenniejszą uznaje się odmianę o barwie czerwonawej – Dälie, dającej niezwykle dekoracyjny efekt, zawierającej szczególnie dużo skamielin ortocerasów (łodzików), wymarłych głowonogów z epoki ordowiku. Z tej odmiany wykonano elementy epitafium Jana Konopackiego w kościele św. Mikołaja. Z uwagi na dość łatwą obróbkę mechaniczną oraz długo utrzymujący się poler w Europie Północnej wapienie olandzkie traktowano jak marmury. Z materiału tego wykonywano nie tylko detale architektoniczne oraz elementy portali, lecz także płyty i posadzki nagrobne występujące w gdańskich kościołach. W przypadku płyt nagrobnych wykonanych z wapienia olandzkiego płyty takie docierały do Gdańska w postaci prefabrykatów – wstępnie obrabiano je mechanicznie na wyspach szwedzkich, a w docelowym miejscu nadawano im ostateczny charakter poprzez umieszczenie inskrypcji oraz reliefów heraldycznych. Współcześnie wapień olandzki identyfikuje się w posadzkach i płytach nagrobnych zlokalizowanych w kościele NMP, kościele św. Jana, kościele św. Piotra i Pawła oraz w klasztorze cystersów oliwskich, w szeregu płyt epitafijnych, często w połączeniu z innymi materiałami rzeźbiarskimi, m.in. epitafium rodziny Paula Köhne-Jaskiego.

Gdańskimi mistrzami specjalizującymi się w obróbce rzeźbiarskiej kamieni szwedzkich byli głównie wspomniany wyżej Wilhelm van der Meer, a także Wilhelm van den Blocke, Abraham van den Blocke, Wilhelm Richter. PG

Bibliografia:
Ekspertyzy:
Brzuskiewicz Barbara, Ludwik, Dokumentacja konserwatorska – Wielka Zbrojownia w Gdańsku, Badania polichromii elewacji wschodniej, Gdańsk 2005 (niepublikowane).
Brzuskiewicz Barbara, Ludwik, Dokumentacja konserwatorska – Złota Brama w Gdańsku, Gdańsk 2001 (niepublikowane).
Zakrzewska Maria, Lech, Epitafium rodziny Bahrów z Bazyliki Mariackiej w Gdańsku, Gdańsk 1997 (niepublikowane).
Literatura:
Skibiński Franciszek, Uwagi na temat gdańskiego budownictwa publicznego drugiej połowy XVI i pierwszej połowy XVII w. pod kątem zaopatrzenia w materiał kamieniarski, [w:] „Porta Aurea” 2018, nr 17.
Szczepański Jakub, Trudne kompromisy. Prace konserwatorskie przy płytach nagrobnych w prezbiterium i transepcie kościoła św. Jana w latach 1996–2000 w: Kościół św. Jana w Gdańsku. W kręgu kultury sepulkralnej, pod red. Jakuba Szczepańskiego, Gdańsk 2012, s. 10.
Wardzyński Michał, Lapidarium Warszawskie, szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII w., Warszawa 2013.
Wardzyński Michał, Import kamieni i dzieł rzeźby z Gotlandii i Olandii do Rzeczpospolitej (od XIII do 2. połowy XVIII w.), „Porta Aurea” 2010, nr 9.