Tekst źródłowy strony BISKUPIA GÓRKA

{{paper}}
[[File:Kolejka linowa pomysłu Adama Wiebego do transportu ziemi z Biskupiej Górki na bastion Przedmiejski, Wilhelm Hondius, 1644.JPG|thumb|Kolejka linowa pomysłu [[WIEBE ADAM, inżynier, były patron gdańskiej ulicy | Adama Wiebego]] do transportu ziemi <br/> z Biskupiej Górki na bastion Przedmiejski, według [[HONDIUS WILHELM, rytownik, kartograf | Wilhelma Hondiusa]], 1644]]
[[File: Biskupia_Górka_1807.jpg |thumb| Biskupia Górka i jej umocnienia w 1807, według planu Friedricha Bernharda Engelhardta (fragment)]]
[[File:Panorama_miasta_z_Biskupiej_Górki,_około_1790.jpg|thumb|Panorama miasta z Biskupiej Górki, około 1790]]
[[File:Panorama Gdańska z Biskupiej Górki, 1894 .JPG|thumb|Panorama Gdańska z Biskupiej Górki, 1894]]
[[File:Wieża zegarowa na Biskupiej Górce, przed 1945.JPG|thumb|Wieża zegarowa na Biskupiej Górce, przed 1945]]
[[File:Biskupia_Górka.JPG|thumb|Wieża zegarowa i dawne schronisko młodzieżowe, 2008]]
[[File:6._Biskupia_Górka.jpg|thumb|Dawne schronisko młodzieżowe, widok dziedzińca, 2009]]
[[File:7._Biskupia_Górka.jpg|thumb|Ulica Biskupia, 2009]]

'''BISKUPIA GÓRKA''' (Bischofsberg), część [[ŚRÓDMIEŚCIE | Śródmieścia]]. W XIII i XIV wieku duża wieś Górka, nadana (zatwierdzona po wcześniejszych nadaniach?) kościelnym zwierzchnikom Gdańska, biskupom włocławskim (z Włocławka nad Wisłą) przez księcia [[ŚWIĘTOPEŁK | Świętopełka]] (czyli po 1220), o czym wiadomo z zatwierdzenia w 1277 tej transakcji przez księcia [[MŚCIWOJ II | Mściwoja II]]. Obszar Górki wyznaczały obecna ul. Biskupia, skraj wzgórz nad (nienależącymi do niej) ul. Spadzistą i Kaznodziejską, skrzyżowanie ul. Stoczniowców i Brzegi, zachodnia część ul. Brzegi do ul. Podmiejskiej i Małomiejskiej, ul. Sikorskiego, Armii Krajowej i Na Stoku. Zgodnie z pomorskim zwyczajem, przydającym wsiom na wyżynie łąki nadrzeczne na nizinie, w 1356 do Górki należał obszar łąk na wschód od obecnego [[TRAKT ŚW. WOJCIECHA | Traktu św. Wojciecha]]. Od wysokości skrzyżowania przy tym trakcie obecnych ulic Stoczniowców i Brzegi granica łąk biegła ku wschodowi do ówczesnego ujścia [[POTOK ORUŃSKI | Potoku Oruńskiego]] do [[MOTŁAWA | Motławy]] (obecne okolice skrzyżowania ul. Sandomierskiej i Przybrzeżnej), stąd w górę potoku (okolicami ul. Sandomierskiej i Równej) do pól wsi [[ORUNIA | Orunia]] (obecnie na wysokości ul. Podmiejskiej i Małomiejskiej). Obszar Górki od skraju wzgórza (skrzyżowanie ul. Stoczniowców i Brzegi) i łąki rozdzielał wówczas tylko dawny trakt z południa do Gdańska, a w XIV wieku także [[KANAŁ RADUNI | Kanał Raduni]]. Granica dalszych łąk przynależnych do Górki w 1356 przekraczała Motławę, sięgając do obecnej ul. Olszyńskiej, na wysokości ul. Żabiej powracała na zachodni brzeg Motławy i zmierzała do ujścia Potoku Oruńskiego do Motławy. <br/><br/>
Przed 1356 pobudowano w najwyższym miejscu wsi drewniany dwór, rezydencję biskupów włocławskich, w 1356 po stronie zachodniej założono biskupią wieś Nową Górkę ([[CHEŁM | Chełm]]), w 1365 wydzielono na południu [[CHMIELNIKI ORUŃSKIE | Chmielniki Oruńskie]], w 1428 [[CHMIELNIKI PELPLIŃSKIE | Chmielniki Pelplińskie]]. Bezpośrednie okolice dworu nazywano od 1356 Starą Górką, od XV wieku Biskupią Górką (w 1433 Bischofsberg, w 1438 mons episcopalis, w 1582 Byszkupia Gora). Około 1380 biskup Zbylut z Gołańczy wybudował tu dwór murowany, centrum dóbr biskupich w północnej części Pomorza, korzystali z niego: biskup sufragan (zastępca biskupa włocławskiego w sprawach duszpasterskich), archidiakon i oficjał pomorski, ustanowiono włodarza do doglądania stanu zabudowy. Na potrzeby dworu pracowały w początku XV wieku 2 folwarki (położone między obecną ul. Pohulanka i Dokerów). Na początku tzw. głodowej wojny polsko-krzyżackiej, w odpowiedzi na wypowiedzenie 22 VII 1414 przez biskupa włocławskiego Jana Kropidłę wojny zakonowi krzyżackiemu i z obaw o uczynienie z dworu miejsca dla polskiego ataku na Gdańsk, 2 sierpnia wielki mistrz Michał Küchmeister i komtur gdański nakazali pospólstwu [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta]] zburzenie dworu do fundamentów, wraz z kaplicą i folwarkami. Skargi biskupa rozpatrywał obradujący od 1416 sobór w Konstancji, podczas rokowań polsko-krzyżackich. W 1417 ustalono, że odszkodowań biskup może się domagać tylko od gdańszczan. W 1433 Biskupią Górkę zajęli i zniszczyli husyci ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1433 ROKU | oblężenie Gdańska w 1433]]). Podczas rokowań polsko-krzyżackich w 1435 mistrz zobowiązał się zwrócić Głównemu Miastu 1200 florenów, które gdańszczanie mieli wypłacić biskupowi za zniszczony dwór. W 1436 gdańszczanie spłacili dług, bezskutecznie ubiegając się o zwrot pieniędzy u Krzyżaków. W 1442 dwór odbudowano w Nowej Górce (Chełm), w 1444 Główne Miasto prowadziło bezskuteczne rokowania z biskupem w sprawie zamiany Biskupiej Górki na wsie należące do gdańskich szpitali, [[SZADÓŁKI | Szadółki]] i [[LIPCE | Lipce]]. <br/><br/>
Istniejąca na zboczu pod wzgórzem wioska w 1444 obejmowała około 35 ha gruntów i liczyła sześć zagród. W końcu XVI wieku było już 15 domostw. Centrum wsi znajdowało się na zakręcie obecnej ul. Biskupiej, powyżej skrzyżowania z ul. Na Stoku. W 1520, podczas wojny polsko-krzyżackiej, wraz z innymi przedmieściami spalona profilaktycznie przez gdańszczan ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1520 ROKU | oblężenie Gdańska w 1520]]). Na przełomie XV i XVI wieku wydzielono z niej osadę zwaną później [[STARE SZKOTY | Stare Szkoty]] (zob. też [[CZARNE MORZE | Czarne Morze]]). W XVII–XVIII wieku zamieszkiwali ją niepodlegający jurysdykcji Gdańska rzemieślnicy, stanowiąc konkurencję dla gdańskich cechów. <br/><br/>
W 1577, podczas [[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]], wojska koronne wzniosły tu szaniec, z którego działa po raz pierwszy w historii ostrzelały Główne Miasto. Od 1628 władze Gdańska rozpoczęły prace fortyfikacyjne (połączone z wyburzeniem części zabudowy), mające zabezpieczyć miasto od zachodu i wciągające umocnienia w system miejskich obwarowań ([[FORTYFIKACJE | fortyfikacje]]). W praktyce biskupi utracili wówczas pełną kontrolę nad swoją posiadłością, choć formalnie należała wciąż do nich i przynosiła im dochody. W 1644 działał tu wiatrak, dzierżawa mieszczanina gdańskiego Abrahama Kubitera. W latach 1656–1676 [[RADA MIEJSKA | Rada Miejska]] kilkakrotnie (wobec królów polskich i na sejmach) bezskutecznie starała się o przejęcie Biskupiej Górki z rąk biskupa włocławskiego. Fortyfikacje rozbudowano w latach 1706–1710 (w trakcie tzw. wojny północnej, 1700–1721), tworząc system silnych fortów dostosowanych do samodzielnej obrony i uniemożliwiających przeciwnikowi zajęcie górującego nad miastem wzgórza. Stało się to powodem nowych skarg mieszkańców osady w latach 1721–1723 i starań biskupa o odszkodowanie, a nawet korzystnych (ale niewyegzekwowanych) wyroków sądów zadwornych królewskich w 1725 i w 1731 (za czasów króla polskiego Augusta II). <br/><br/>
Według założonej w 1744 księgi gruntowej wsią w imieniu biskupa zarządzał notariusz-sekretarz, był nim najczęściej kanonik włocławski. We wsi znajdowało się wówczas 25 zabudowanych i niezabudowanych parcel. W 1772 nastąpiło ostateczne przejęcie Biskupiej Górki przez władze Gdańska (bez uzgodnienia z biskupem) i włączenie jej w obszar miejskiej jurysdykcji. Miało to zapobiec przejęciu tego strategicznego wzniesienia przez sekularyzujące dobra duchowne władze pruskie. W 1780 [[WOLF NATHANAEL MATTHAEUS, astronom, lekarz | Nathanael Matthaeus Wolf]] założył na bastionie Ostroróg obserwatorium astronomiczne. W okresie wojen napoleońskich Prusacy w latach 1806–1807 odnowili i umocnili fortyfikacje, atak wojsk napoleońskich 21 V 1807 przerwała kapitulacja miasta. W 1811 do dalszych prac fortyfikacyjnych przystąpili Francuzi, w 1813 umocnienia te były kluczowym punktem oporu Gdańska przeciwko wojskom rosyjsko-prusko-angielskim, zdobytym przez nie 17 listopada (zniszczeniu uległo wówczas obserwatorium astronomiczne, w miejscu którego do 1945 stał pamiątkowy głaz). W latach 1827–1833 Prusacy wznieśli tam [[KOSZARY | koszary]] (Bischofsberg 24, ul. Biskupia). Od połowy XIX wieku (pierwsza wzmianka 1849) przy Bischofsberg 4 (ul. Biskupia) funkcjonowała kawiarnia letnia i restauracja prowadzona przez Alexandra Scheerera, angażującego się w życie teatralne Gdańska ([[TEATR MIEJSKI | Teatr Miejski]], [[TEATR TIVOLI | Teatr Tivoli]]), z czasem rozbudowana (powiększona o nr 3), w początkach XX wieku znana jako „Cafe Bergschlößchen“ (w 1901 własność Goldberga, 1914 Franza i Brunona Olińskich), po I wojnie światowej działająca pod nr 23. <br/><br/>
W okresie [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II Wolnego Miasta Gdańska]] obszar dawnych umocnień przeznaczono na cele sportowo-rekreacyjne, w latach 1939–1940 powstało [[SCHRONISKO MŁODZIEŻOWE IM. PAULA BENEKEGO | schronisko młodzieżowe]] im. [[BENEKE PAUL, kaper | Paula Benekego]] z górującą nad nim wieżą. W początkach II wojny światowej (do kwietnia 1940) w dawnych koszarach mieścił się przejściowy obóz jeniecki, między innymi przetrzymywano tu obrońców Poczty Polskiej ([[OBRONA POCZTY POLSKIEJ 1 IX 1939 | obrona Poczty Polskiej]]) i [[WESTERPLATTE | Westerplatte]], a na terenie fortów istniał podobóz dla jeńców brytyjskich, francuskich i belgijskich, [[OBOZY JENIECKIE W GDAŃSKU | Stalag XX B Zweiglager Danzig-Bischofsberg]]. <br/><br/>
W marcu [[ROK 1945 | 1945]] podczas walk o Główne Miasto dziedziniec Schroniska Młodzieżowego był punktem dowodzenia gen. Pawła Batowa ([[HONOROWE OBYWATELSTWO MIASTA | honorowe obywatelstwo miasta Gdańska]]), co 30 III 1978 upamiętniono tablicą (zlikwidowaną w 2018). Na zachodnim przedpolu Biskupiej Górki 4 VII 1946 w publicznej egzekucji stracono przez powieszenie niemieckie nadzorczynie kobiet żydowskich i więźniów funkcyjnych z [[OBÓZ STUTTHOF | obozu Stutthof]] ([[KARA ŚMIERCI W GDAŃSKU 1945–1987 | kara śmierci w Gdańsku 1945–1987]]). Po 1945 w koszarach mieściły się zakłady dziewiarskie, obiekty mieszkalne (lata 60.–70. XX wieku), fabryka chemiczna (lata 80. XX wieku), następnie planowano utworzenie szkoły przyzakładowej [[UNIMOR | Unimoru]], od 2001 rozpoczęto adaptację na siedzibę [[GDAŃSKA WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNA | Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej]]. W 1997, w zamian za odstąpienie praw do kilku nieruchomości na terenie miasta (m.in. [[KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA | kościoła św. Jana]]), część budynków koszar (ul. Biskupia 24A, 24B i 24C) przeszła na własność parafii ewangelicko-augsburskiej w Gdańsku z siedzibą w Sopocie. W 1964 otwarto [[SZKOŁA PODSTAWOWA NR 21, Biskupia Górka | Szkołę Podstawową nr 21]] przy ul. Na Stoku 43. Obecna zabudowa mieszkalna Biskupiej Górki pochodzi w większości z XIX wieku. {{author: BŚ}} {{author: AJ}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]