Tekst źródłowy strony SZPITALE, DOMY OPIEKI DO KOŃCA XVIII WIEKU

{{paper}}
[[File:Lazaret, Der Stadt Dantzigk…, 1687.JPG|thumb|Lazaret, ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]
'''SZPITALE, DOMY OPIEKI DO KOŃCA XVIII WIEKU.''' Stacjonarne zakłady opieki, początkowo nad ubogimi, starymi, chorymi, pielgrzymami i podróżnymi, dziećmi. W średniowieczu powstawały głównie na obrzeżach Głównego, Starego i Młodego Miasta. Początkowo wymagały legitymizacji Kościoła. Po reformacji (1525) doszło do oddzielenia szpitali od prawa kościelnego i podporządkowania prawu świeckiemu (prywatnemu, w mniejszym stopniu karnemu).<br/><br/>
Do 1454 roku szpitale gdańskie podlegały zakonowi krzyżackiemu (wyjątek [[SZPITAL ŚW. DUCHA | szpital św. Ducha]] po roku 1382), po 1454 – Radzie Miejskiej. Najwięcej szpitali założono w XV wieku, w okresie późniejszym aktywność Rady Miejskiej w tym zakresie była niewielka. Początkowo zarządzali szpitalami prowizorzy (Vorsteher) lub pojedynczy zarządzający, tzw. szpitalnicy (Spitler). Z powodu nadużyć tych ostatnich, po roku 1545 bezpośrednią władzę nad każdym szpitalem sprawowało 3-8 prowizorów, nadzorowanych przez [[PANOWIE SZPITALNI | panów szpitalnych]], powoływanych przez Radę Miejską. Prowizorom podlegał zarządca (Hofmeister), temu niższy personel: szafarz (Speisevater), szafarka (Speisemutter), pisarz-księgowy (Buchhalter, Amtsschreiber), opiekunka(i) chorych (Krankenmutter, Siegmägde), pachołek koszowy (Korbknecht), pachołek urzędu aprowizacji (Speiseknecht), woźnica (Fuhrknecht), odźwierny (Torschließer), piekarz (Becker), świniarek (Schweinhirt), kantor przyszpitalnej świątyni (Vorsinger), kalikant (Calcant), grabarz (Totengräber), dzwonnik (Glöckner), a w instytucjach opiekujących się dziećmi – nauczyciel (Lehrer). Oprócz ubogich przyjmowały także odpłatnie (za tzw. wkupne, Einkaufsgeld) ludzi starych i samotnych, w celu zapewnienia im dożywotniej opieki (prebendariusze). Zjawisko to budziło wątpliwości moralne (zajmowanie miejsc przeznaczonych z założenia dla ubogich), ale próby wyeliminowania takich praktyk, podejmowane od reformacji, okazały się nieskuteczne, ponieważ szpitale osiągały dzięki nim znaczne dochody. Działania medyczne ograniczano do doraźnych interwencji.<br/><br/>
Do szpitali wykonujących zabiegi medyczne należały [[SZPITAL MIEJSKI (Lazaret przy Bramie Oliwskiej) | lazaret]] i [[SZPITAL NA ZAPLECZU | Szpital na Zapleczu]], tamże pracował stały personel medyczny: cyrulik (Barbier) i lekarz, istniał rozbudowany system opiekunek chorych, od 1755 działała w lazarecie apteka. Liczba pacjentów szpitali do XVII wieku pozostaje nieznana, w XVII–XVIII wahała się od 36 ([[SZPITAL WSZYSTKICH BOŻYCH ANIOŁÓW | szpital Wszystkich Bożych Aniołów]]) do 481 (lazaret). W latach 1692–1793 przebywało rocznie w szpitalach od 734 do 1078 osób (bez pensjonariuszy [[DOM DZIECKA (Dom Dziecka i Sierot) | domu dziecka]]).<br/><br/>
Wzrost liczby pacjentów pod koniec XVIII wieku oraz problemy polityczno-finansowe Gdańska spowodowały zubożenie fundacji i w początku XIX wieku ograniczenie lub zawieszenie funkcjonowania niektórych. Działalność finansowa fundacji szpitalnej polegała na: 1) wydzierżawianiu nieruchomości należących do szpitala, 2) sprzedaży bądź wydzierżawianiu nieruchomości przekazanych przez prebendariuszy, 3) lokowaniu uzyskanych pieniędzy w nieruchomościach, 4) zabezpieczaniu pieniędzy na obligacjach kas miejskich ([[KAMLARIA | kamlaria]], kasa funduszy posiłkowych), 5) udzielaniu pożyczek pod zastaw hipoteczny, 6) sprzedaży mienia po zmarłych pensjonariuszach, 7) organizowaniu zbiórek pieniędzy (puszka przyszpitalna lub kościelna, działalność pachołka koszowego). Początkowo szpitale finansowano dzięki nadaniom zakonu krzyżackiego i legatom testamentowym (zwłaszcza u schyłku XV wieku). Po roku 1454 do działań wspomagających przez Radę Miejską należało m.in. zwalnianie z podatków, zezwalanie na nieodpłatne użytkowanie gruntów miejskich, na kwestowanie w mieście, a pod koniec XVIII wieku – wobec kryzysu finansów publicznych – także obowiązkowe opodatkowanie obywateli Gdańska.<br/><br/>
Niektóre szpitale (lazaret, [[DOM DOBROCZYNNOŚCI | Dom Dobroczynności]], dom dziecka) pełniły od XVII wieku również funkcje domów pracy (manufaktury włókiennicze). W XIX wieku szpitale powstałe w średniowieczu pełniły funkcję przytułków, poza lazaretem przeznaczonym odtąd wyłącznie do diagnostyki i leczenia chorych (tzw. proces medykalizacji). {{author: ASZ}} <br/><br/>
{| class="tableGda"
|- 
|+ Szpitale powstałe do 1793 roku
|-
! style="width: 340px" | Nazwa szpitala
! style="width: 180px" | Data erygowania
! Data zakończenia działalności
! Przeznaczenie
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. DUCHA | Szpital św. Ducha]] <br />(Heiligen-Geist-Hospital)
| style="vertical-align:top" | przed 1333 
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych
|-
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. GERTRUDY | Szpital św. Gertrudy]]<br />(St. Gertruden-Hospital)
| style="vertical-align:top" | przed 1342 
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | początkowo dla pielgrzymów, potem dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL WSZYSTKICH BOŻYCH ANIOŁÓW | Szpital Wszystkich Aniołów Bożych]]<br />(Hospital Aller Gottes Engel oder St. Michael-Hospital)
| style="vertical-align:top" | około  1370 
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. JERZEGO | Szpital św. Jerzego]]<br />(St. George-Hospital)
| style="vertical-align:top" | przed 1355 
| style="vertical-align:top" | połowa XV wieku (połączony ze szpitalem Wszystkich Aniołów Bożych)
| style="vertical-align:top" | dla trędowatych, następnie dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL BOŻEGO CIAŁA | Szpital Bożego Ciała]]<br />(Heiligen-Leichnam-Hospital)
| style="vertical-align:top" | przed 1380 
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | początkowo dla trędowatych, potem dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. BARBARY | Szpital św. Barbary]]<br />(St. Barbara-Hospital)
| style="vertical-align:top" | 1385–1387 (?)
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. ELŻBIETY | Szpital św. Elżbiety]]<br />(St. Elisabeth-Hospital)
| style="vertical-align:top" | 1394
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. JAKUBA | Szpital św. Jakuba]]<br />(St. Jakobs-Hospital)
| style="vertical-align:top" | 1414
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych członków gildii szyprów
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL ŚW. ROCHA | Szpital św. Rocha]]<br />(St. Rochus-Hospital)
| style="vertical-align:top" | przed 1435 
| style="vertical-align:top" | połowa XV wieku
| style="vertical-align:top" | dla chorych zakaźnie
|- 
| style="vertical-align:top" | [[DOM DLA ZAKAŹNIE CHORYCH (na Osieku) | Dom dla Chorych Zakaźnie]]<br />(Pestilenzhaus)
| style="vertical-align:top" | 1454
| style="vertical-align:top" | 2. połowa XVII wieku
| style="vertical-align:top" | dla chorych zakaźnie
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL MIEJSKI (Lazaret przy Bramie Oliwskiej) | Lazaret]]<br />(Lazaret oder Pockenhaus)
| style="vertical-align:top" | przed 1492 
| style="vertical-align:top" | od 1911 jako Szpital Miejski, od 1935 jako Akademia Medycyny Praktycznej, od 1945 jako Akademia Lekarska, następnie Akademia Medyczna, obecnie Gdański Uniwersytet Medyczny
| style="vertical-align:top" | początkowo dla chorych zakaźnie, od XVI wieku dla ubogich i starych, dla chorych wewnętrznie, chorych zewnętrznie, chorych umysłowo, także jako sierociniec; po 1802 szpital miejski, bez funkcji przytułku
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL NA ZAPLECZU | Szpital na Zapleczu]]<br />(Hinterspital)
| style="vertical-align:top" | połowa XVI wieku (?)
| style="vertical-align:top" | 1688
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych, potem zwłaszcza dla chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[DOM DZIECKA (Dom Dziecka i Sierot) | Dom Dziecka]]<br />(Kinderhaus)
| style="vertical-align:top" | 1541
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | sierociniec
|- 
| style="vertical-align:top" | [[SZPITAL BONIFRATRÓW | Szpital bonifratrów]]<br />(Hospital der Barmherzigen Brüder)
| style="vertical-align:top" | 1646 
| style="vertical-align:top" | 1807
| style="vertical-align:top" | dla ubogich, starych i chorych
|- 
| style="vertical-align:top" | [[DOM DLA ZAKAŹNIE CHORYCH (na Dolnym Mieście) | Dom dla chorych zakaźnie na Dolnym Mieście]]<br />(Pestilenzhaus)
| style="vertical-align:top" | połowa XVII wieku
| style="vertical-align:top" | ?
| style="vertical-align:top" | dla chorych zakaźnie
|- 
| style="vertical-align:top" | [[DOM DOBROCZYNNOŚCI | Dom Dobroczynności]]<br />(Spendhaus)
| style="vertical-align:top" | 1699
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dom pracy i sierociniec
|- 
| style="vertical-align:top" | [[FUNDACJA BARBARY RENNER | Fundacja Barbary Renner]]<br />(Renner-Barbara-Stift)
| style="vertical-align:top" | 1724
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dla ubogich wdów po kupcach
|- 
| style="vertical-align:top" | [[INSTYTUT UBOGICH | Instytut Ubogich]]<br />(Armeninstitut)
| style="vertical-align:top" | 1788
| style="vertical-align:top" | 1945
| style="vertical-align:top" | dom pracy
|- 
| class="authorEgTab" | {{author:  ASZ}}
|}
[[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]