Tekst źródłowy strony KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA

{{paper}}
[[File:Znak własnościowy kościoła św. Jana.JPG|thumb|Znak własnościowy kościoła św. Jana]]
[[File:Kosciol_sw._Jana.jpg|thumb|Kościół św. Jana na tzw. ''Planie sztokholmskim'' (rysunku wykonanym piórkiem) przypisywanym [[MÖLLER ANTON, malarz, rysownik, grafik| Antonowi Möllerowi]], około 1600]]
[[File:Barthel_Ranisch,_widok_ogólny_kościoła_św._Jana,_1695.jpg|thumb|Kościół św. Jana, <br> Barthel Ranisch, 1695]]
[[File:Kościół św. Jana, Der Stadt Dantzigk..., 1687.JPG|thumb|Kościół św. Jana, ''Der Stadt Dantzigk...'', 1687]]
[[File:Kościół_św._Jana,_F.L._Meyer,_około_1870.jpg|thumb|Kościół św. Jana, <br> F.L. Meyer, ok. 1870]]
[[File:Kościół św. Jana, 1901.JPG|thumb|Kościół św. Jana, 1901]]
[[File:1_Kościół_św._Jana,_1901.jpg|thumb|Widok na nawę w kościele św. Jana w kierunku wschodnim, 1901]]
[[File:Kościół_św._Jana_1912.jpg|thumb|Widok na wnętrze kościoła św. Jana, 1912]]
[[File:Kościół_św._Jana_po_1945.jpg|thumb|Kościół św. Jana po 1945]]
[[File: Kościół_św._Janów.jpg |thumb| Kościół św. Jana, lata 70/80 XX wieku]]
[[File:Kościoł_św._Jana_Chrzciciela_i_sw_Jana_Apostoła.JPG|thumb|Kościół św. Jana, widok od południa, 2013]]
[[File:Wnętrze kościoła św. Jana.JPG|thumb|Wnętrze kościoła św. Jana]]
[[File:Fresk odsłonięty w kościele św. Jana.JPG|thumb|Fresk odsłonięty w kościele św. Jana]]


'''KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA''', Główne Miasto, ul. Świętojańska 50 (do 1945 Johannisgasse). Zbudowany w 1344 roku dla dzielnicy powstałej po włączeniu do Głównego Miasta terenów wcześniej należących do [[DOMINIKANIE | dominikanów]] (między ul. Szeroką a Starym Miastem). Dzielnicę tę, od wezwania kościoła, nazywano niekiedy Świętojańską.<br/><br/>
Początkowo niewielka kaplica o konstrukcji szkieletowej, położona w pobliżu narożnika obecnych ulic Świętojańskiej i Minogi. Budowę właściwego kościoła rozpoczęto około 1370. Początkowo filia [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościoła św. Katarzyny]], w 1456 uzyskał rangę świątyni parafialnej północnej części Głównego Miasta. Wzniesiony z trójnawowym korpusem i trójnawowym prezbiterium. Początkowo planowano wzniesienie niższego kościoła, zdecydowano się jednak na zbudowanie wysokiej hali. W 1465 zakończono przesklepianie wnętrza i kościół otrzymał niemal obecny kształt, z wyjątkiem wieży, której podwyższanie przerwano w 1444 wskutek zakazu Krzyżaków (decydowały względy strategiczne, bliskość [[ZAMEK KRZYŻACKI | krzyżackiego zamku]]) i zbudowano dopiero w ostatecznym kształcie po [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojnie trzynastoletniej]]. W latach 1599–1611 warsztat [[BLOCK ABRAHAM van den, rzeźbiarz | Abrahama van den Blockego]] wykonał  [[OŁTARZ GŁÓWNY KOŚCIOŁA ŚW. JANA | ołtarz główny]].<br/><br/>
Korpus kościoła jest trójnawową, czteroprzęsłową halą. Nawa poprzeczna – z obu stron wysunięta o jedno przęsło przed boczne ściany budowli. Prezbiterium ma trzy nawy i trzy przęsła. W jego wschodniej ścianie znajdują się dwie wieżyczki schodowe. Od zachodu do korpusu przylega wieża na planie zbliżonym do kwadratu z wieżyczką schodową przy północnej ścianie. Na ośmiobocznych filarach wspierają się sklepienia gwiaździste z żebrem przewodnim. Siły ze sklepień są przenoszone przez zewnętrzne przypory. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia z dwuprzęsłowym sklepieniem, podobnym do sklepień samego kościoła. Między zakrystią a północnym ramieniem transeptu znajduje się dawna Biblioteka [[ZAPPIO ZACHARIAS, kupiec, filantrop | Zachariasza Zappio]] z 1690. Zdobi ją bogate sklepienie kryształowe. Do południowego ramienia transeptu jest dobudowana kaplica.<br/><br/>
Z powodu nieprawidłowego wykonania fundamentów wkrótce po wybudowaniu pojawiły się poważne problemy konstrukcyjne, kilka razy dochodziło do poważnych katastrof. 20 I 1543 w wyniku pożaru wieży stopieniu uległy dzwony, uszkodzony został zegar. W 2. połowie XVII wieku bliskie zawalenia się było prezbiterium. Od XVI wieku do 1939 przeprowadzono wiele prac wzmacniających fundamenty, mury i sklepienia. Nie usunięto jednak głównej przyczyny problemu, czyli zbyt płytkiego posadowienia ław i stóp fundamentowych. W 1913 zamontowano w kościele centralne ogrzewanie.<br/><br/>
Działka kościoła była otoczona murem z bramami od południa i zachodu, do kościoła ze wszystkich stron przylegały parterowe i piętrowe przybudówki. W XIX wieku większość murów i dobudówek rozebrano, zastępując je metalowo-ceglanym ogrodzeniem. Od 1. połowy XVI wieku służył luteranom, którzy wyposażyli go w wiele dzieł sztuki. W latach 1943–1945 przeprowadzono prace, które częściowo zabezpieczyły je przed zniszczeniem. Większość zabytków ruchomych została zdemontowana i ukryta poza Gdańskiem (m.in. główne i boczne organy, drewniana empora z nawy południowej z barokową dekoracją malarską i rzeźbiarską, ambona, chrzcielnica, liczne epitafia, obrazy, rzeźby, świeczniki, blakiery).<br/><br/> 
Od przełomu XIX/XX wieku kościół udostępniono za niewielką opłatą turystom. Po I wojnie światowej w kaplicy Bożego Ciała umieszczono tablice z nazwiskami poległych na frontach parafian. Wiosną 1945 spłonęła więźba dachowa wraz z sygnaturką wieży. Runęła część sklepień prezbiterium: środkowe przęsło południowej nawy, dwa wschodnie przęsła środkowej nawy i przęsło wschodnie oraz część środkowego przęsła północnej nawy. Zawaliły się sklepienia transeptu: dwa pola północne i pole środkowe. Zniszczeniu uległa również wschodnia część sklepienia zakrystii. Po zakończeniu działań wojennych ostatni niemiecki pastor [[EICHEL OTTO, pastor kościoła św. Jana| Otto Eichel]] przekazał formalnie 11 VIII 1945 kościół, plebanię i dom parafialny polskiemu pastorowi luterańskiemu, Zygmuntowi Michelisowi, przybyłemu z Warszawy. 20 sierpnia tego roku (1945) Gdański Urząd Wojewódzki przekazał obiekty w tymczasowe użytkowanie przez Polski Kościół Ewangelicki. 16 VIII 1960 ksiądz Edward Dietz, działając w imieniu rady parafialnej, specjalnym pismem do Wydziału Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku przekazał kościół Zarządowi Miasta Gdańska, z nadzieją utworzenia w nim muzeum dawnej kultury, sztuki i historii Gdańska. W latach 60. XX wieku w kościele urządzono lapidarium (miejsce przechowywania fragmentów rzeźb odnajdywanych w ruinach), wraz z okolicznymi zrujnowanymi jeszcze budynkami wykorzystywany był też jako miejsce kręcenia scen do filmów wojennych (np. serialu ''Kolumbowie'' Janusza Morgensterna).<br/><br/>
W 1948 wzmocniono północno-wschodni narożnik prezbiterium, ratując go przed zawaleniem. W 1952 naprawiono dachy naw, w latach 1967–1971 powstał dach wieży oraz klatka schodowa i żelbetowe stropy tej części budowli. W 1965–1985 wzmacniano fundamenty filarów, zrekonstruowano sklepienia. Przeprowadzenie tych prac uratowało budynek, ale brak stałego gospodarza spowodował dalsze straty. We wrześniu 1964 kierownik Wydziału do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku [[SZEWCZYK JAN, działacz społeczno-polityczny| Jan Szewczyk]] zgłaszał pomysł („luźną propozycję”) rozbiórki kościoła. W 1980 kościół, jako własność Skarbu Państwa, przekazany został [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowemu]] w Gdańsku. 1 V 1986 zawaleniu uległ filar nawy północnej wraz z częścią sklepień. Filar i sklepienie odbudowano jeszcze w tym samym roku, ale przy tej okazji obetonowano wszystkie pozostałe filary zachodniego korpusu. <br/><br/>
7 IX 1988 władze diececji gdańskiej monitowały wojewodę gdańskiego o nieodpłatne przekazanie na jej rzecz kościoła, co 6 III 1991 spotkało się z pozytywną odpowiedzią. Gospodarzem został proboszcz [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]] [[BOGDANOWICZ STANISŁAW, proboszcz kościoła NMP| ks. Stanisław Bogdanowicz]], który doprowadził do renowacji byłej Biblioteki Zappio i zakrystii, poświęconych 20 IV 1992 i funkcjonujących jako kaplica, m.in. duszpasterstwa środowisk twórczych oraz Kaszubów i Mniejszości Niemieckiej. Dalszymi pracami zajęło się [[STOWARZYSZENIE ODBUDOWY GOTYCKIEGO KOŚCIOŁA ŚW. JANA W GDAŃSKU | Stowarzyszenie Odbudowy Gotyckiego Kościoła św. Jana w Gdańsku]] i [[NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY | Nadbałtyckie Centrum Kultury]] (NCK). Instytucja ta podjęła się dalszej odbudowy – na podstawie umowy użyczenia kościoła św. Jana, zawartej 23 II 1995 na 30 lat z archidiecezją gdańską. 26 II 1997 umorzone zostały pretensje do światyni, wysuwane od początku lat 90. XX wieku przez parafię ewangelicko-augsburską w Gdańsku z siedzibą w Sopocie. <br/><br/>
W 1996 zostały wzmocnione fundamenty wschodniej zagrożonej części, rozpoczęto prace przy zachowanych we wnętrzu zabytkowych elementach dawnego wyposażenia, przy ołtarzu głównym wzniesionym w latach 1599–1612 przez [[BLOCK ABRAHAM van den, rzeźbiarz | Abrahama van den Blocka]], przy barokowym nagrobku [[SCHRÖDER NATHANAEL, rytownik, grafik | Nathanaela Schrödera]] w południowej nawie prezbiterium, kamiennych płytach nagrobnych oraz przy polichromiach na ścianach i filarach. Wzmocniono ściany i sklepienia, zrekonstruowano brakujące maswerki w oknach. Do zabezpieczonego wnętrza powracały zabytki przechowywane w innych świątyniach (między innymi barokowa krata schodów prowadzących do biblioteki, gotycki krucyfiks z belki tęczowej i jeden z dzwonów). Mimo nadal trwających prac konserwatorskich kościół był wykorzystywany jako sala wystawowa i koncertowa pod nazwą Centrum św. Jana, służy od 1998 także [[DUSZPASTERSTWO ŚRODOWISK TWÓRCZYCH ARCHIDIECEZJI GDAŃSKIEJ | Duszpasterstwu Środowisk Twórczych]] Archidiecezji Gdańskiej. 27 II 2007 specjalnym aneksem wydłużono okres użytkowania kościoła przez NCK do 50 lat (tj. do 2045). <br/><br/>
Prace konserwatorskie zakończył dwuetapowy projekt „Projekt rewaloryzacji i adaptacji kościoła św. Jana w Gdańsku na Centrum św. Jana”, prowadzony do 2020 przez NCK pod kierownictwem [[BERENT IWONA, konserwator zabytków| Iwony Berent]], finansowany w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych dla Województwa Pomorskiego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Ich zwieńczeniem był trwający od lipca 2021 projekt „Św. Jan Od Nowa”, przedstawiający historię odbudowy i rewitalizacji, dzięki którym Gdańsk i Pomorze zyskało wielofunkcyjną przestrzeń kulturalną (profanum – w zachodniej części kościoła, w miejscu i pod dawnym głównym chórem organowym) w jedynym w Polsce kościele katolickim, pełniącym także funkcje liturgiczne (sacrum – prezbiterium z ołtarzem głównym w jego wschodniej części). W tym celu zaprojektowano specjalne, obrotowe siedzenia, które służą bądź wiernym w czasie liturgii, bądź widzom wydarzeń kulturalno-artystycznych. Projekt zakończyła prezentacja 6–7 III 2020 pełnych możliwości odtworzonych bocznych (tzw. Małych) [[ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. JANA | organów]], od tamtej pory biorących udział w wydarzeniach muzycznych, organizowanych w Centrum Św. Jana oraz towarzyszą coniedzielnym mszom (gra na nich kurator i zarazem pierwszy organista kościoła [[SZADEJKO ANDRZEJ MIKOŁAJ, kompozytor, dyrygent | Andrzej Szadejko]]), od 17 VII 2022 w zsynchronizowanym duecie ze scholą i towarzyszącemu jej na instrumencie elektronicznym drugiemu organiście (Maciej Borowicz), dyrygującemu całym przedsięwzięciem. {{author: JASZ}} <br/><br/>

{| class="tableGda"
|-
|+ Pastorzy kościoła św. Jana Chrzciciela <br /> i św. Jana Apostoła
|-
| 1559–1607
| [[HUTZING JOHANN, pastor kościoła św. Jana | Johann Hutzing]]
|-
| 1608–1623
| [[HUTZING ENOCH I, pastor kościoła św. Jana | Enoch Hutzing I]]
|-
| 1624–1659
| [[CRAMER JOHANN JAKOB, pastor kościoła św. Jana | Johann Jakob Cramer]]
|-
| 1660–1672
| [[HEYSE ABRAHAM, drugi pastor kościoła NMP | Abraham Heyse]]
|-
| 1672–1680
| [[OMUTH CHRISTIAN, pastor kościoła św. Jana | Christian Omuth]]
|-
| 1680–1687
| [[MÖLLER SALOMON, pastor kościoła św. Jana | Salomon Möller]]
|-
| 1687–1698
| [[KRÜGER MARTIN, pastor kościoła św. Jana |Martin Krüger]]
|-
| 1698–1707
| [[STRAUSS JOHANN, pastor kościoła św. Jana | Johann Strauss]]
|-
| 1707–1726
| [[NOTHWANGER JOHANN HEINRICH, pastor kościoła św. Jana | Johann Heinrich Nothwanger]]
|-
| 1726–1750
| [[KETTNER CARL ERNST I, pastor kościoła św. Jana | Carl Ernst Kettner]]
|-
| 1750–1756
| [[ŚWIETLICKI PAUL, pastor kościoła św. Jana | Paul Świetlicki]]
|-
| 1756–1775
| [[KAUTZ NATHANAEL FRIEDRICH, pastor kościoła św. Jana | Nathanael Friedrich Kautz]]
|-
| 1776–1807
| [[VOGT GABRIEL GOTTLIEB, pastor kościoła św. Jana | Gabriel Gottlieb Vogt]]
|-
| 1807–1812
| [[VOGT JOHANN CHRISTOPH HEINRICH, pastor kościoła św. Jana | Johann Christoph Heinrich Vogt]] 
|-
| 1812–1853
| [[RÖSNER DANIEL FRIEDRICH, pastor | Daniel Friedrich Rösner]]
|-
| 1853–1881
| span style="white-space: nowrap" | [[HEPNER JACOB AUGUST HERMANN, pastor | Jacob August Hermann Hepner]]
|-
| span style="white-space: nowrap" | 1884–1907
| [[HOPPE BERNHARD JULIUS THEODOR, pastor kościoła św. Jana | Bernhard Julius Theodor Hoppe]]   
|-
| 1907–1912
| [[AUERNHAMMER OSCAR, pastor kościoła św. Jana | Oscar Auernhammer]]
|-
| 1912–1928
| [[SCHWANDT FRIEDRICH WILHELM, pastor kościoła św. Jana | Friedrich Wilhelm Schwandt]]
|-
| 1929–1945
| [[HENSEL PAUL, pastor kościoła św. Jana | Paul Hensel]]
|-
| 1945
| [[EICHEL OTTO, pastor kościoła św. Jana | Otto Eichel]]
|-
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}} {{author: SK}}
|}
{| class="tableGda"
|-
|+ Rektorzy kościoła św. Jana Chrzciciela <br /> i św. Jana Apostoła
|-
| 1991–1998
| [[BOGDANOWICZ STANISŁAW, proboszcz kościoła NMP | ks. Stanisław Bogdanowicz]]
|-
| 1998–
| [[NIEDAŁTOWSKI KRZYSZTOF, ksiądz, duszpasterz środowisk twórczych | ks. Krzysztof Niedałtowski]]
|-
| class="authorEgTab" | {{author: AGK}}
|}
 [[Category: Encyklopedia]][[Category: Przestrzeń miasta]]