WOLF NATHANAEL MATTHAEUS, astronom, lekarz
| < Poprzednie | Następne > |
NATHANAEL MATTHAEUS WOLF (26 I 1724 Chojnice – 15 XII 1784 Gdańsk), astronom, lekarz. Syn Johanna, aptekarza i burmistrza Chojnic, oraz Anny Elisabethy z domu Vergin. W 1738 rodzice wysłali do do Grudziadza w celu lepszej nauki języka polskiego, 5 VIII 1739 zapisali do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Podczas kończenia nauki pożar zniszczył jego rodziny dom i zmarł mu ojciec. Oddany pod opiekę kuratorów, miał z ich woli kształcić się w jednym z zawodów rzemieślniczych. Wbrew temu w 1745 zapisał się na studia medyczne i przyrodnicze na uniwersytecie w Lipsku, po wybuchu tamże epidemii dżumy przeniósł się czasowo do Halle, po czym wrócił na upatrzona uczelnię. Nie mając środków do życia, w 1746 napisał pochwalny wiersz imieninowy dedykowany biskupowi warmińskiemu Adamowi Grabowskiemu. Biskup owdzięczył sie ustanowieniem dla niego specjalnego stypendium w wysokości 300 guldenów rocznie. W 1748 na uniwersytecie w Erfurcie uzyskał doktorat z medycyny w oparciu o pracę dotyczącą starości i zdrowotnych sposobach jej przeżywania.
W 1749 bez powodzenia próbował znaleźć pracę w Gdańsku. Wyjechał do Warszawy, gdzie został lekarzem biskupa poznańskiego Teodora Czartoryskiego. Na krótko przyjął posadę lekarza miejskiego w rodzinnych Chojnicach, dzięki wcześniejszym znajomościom został lekarzem
marszałka koronnego księcia Stanisława Lubomirskiego, którego żonę Elżbietę z Czartoryskich wyleczył z dręczącej ją choroby. W 1758 w otoczeniu Lubomirskiego odbył podróż po Europie (Wegry, Austria, Niemcy, Niderlandy, Francja). Po zwolnieniu ze służby u Lubomirskich w 1760, dysponując odpowiednimi funduszami, odbył samodzielną podróż po Włoszech, Szwajcarii, ponownie Niderlandach i Niemczech. Przez niecały rok prowadził praktykę medyczną w Londynie, gdzie zetknął się z ekperymentalnymi szczepieniami przeciwko ospie. Z powodów zdrowtnych w 1761 powrócił do Warszawy, zatrudnił go jako swojego lekarza starosta ziem podolskich, książę Adam Kazimierz Czartoryski. Wraz z nim odbył kolejną podróż, do Turcji, Niemiec, Francji i Anglii. Po powrocie, od 1765 był generalnym lekarzem wojska polskiego w Szkole Rycerskiej w Warszawie, założonej właśnie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1766 otrzymał indygenat szlachecki. W 1767 w Warszawie zaszczepił przeciwko ospie 69 osób (z powodzeniem, wszystkie przeżyły, co nie było wówczas normą). W 1769 ponownie przebywał w Austrii i w Anglii.
Postępująca choroba zmusiła go do rezygnacji z piastowanych stanowisk i przeniesienie się z Warszawy do Tczewa. W 1770 za 300 dukatów nabył w Tczewie dom przy Berlinerstasse 8 (ul. Krótka 11), kazał go zburzyć i wybudować nowy, z amatorskim obserwatorium astronomicznym, gdzie kontynuuował podjęte w Warszawie badania nieba. Dom ten sprzedał w 1784 swojej krewnej Evie Christinie Wolf.
Po I rozbiorze, w 1772 przeniósł się do Gdańska i założył punkt obserwacyjny nieba w wynajętym w zajeździe należącym do cystersów mieszkaniu przy Holzmarkt (Targ Drzewny, róg z ul. Garncarską). Jako pierwszy lekarz na Pomorzu w 1773 zaczął z powodzeniem stosować wariolizację przeciwko ospie prawdziwej (Rada Miejska Gdańska zezwoliła mu na systematyczną działalność w tej mierze 27 V 1774), wcześniej – od 1767 – czynił to na mniejszą skalę w Warszawie. Od 1777 był członkiem londyńskiego towarzystwa „The Royal Society”, od 1776 gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego, w 1781 nabył grunt na Biskupiej Górce, w obrębie bastionu Ostroróg, na którym urządził obserwatorium astronomiczne, zniszczone w czasie oblężenia Gdańska w 1813 i już nieodbudowane (w 1781 miało ponad 10 instrumentów i najdokładniejsze ówczesne zegary). Wyznaczył, jak na owe czasy dokładną, szerokość geograficzną tego obiektu. Obserwatorium oraz swój majątek w wysokości około 4000 dukatów przekazał Towarzystwu Przyrodniczemu. Wraz z datkami rodzin Czartoryskich i Lubomirskich kwota ta stała się podstawą przyszłej fundacji ustanowionej przez Towarzystwo Przyrodnicze.
Za życia wydał Rozważania o sprawach dydydentów w Polsce (po niemiecku i francusku, 1767), systematykę różnych gatunków roślin: Genera plantarum Vocabulis… (1781) oraz wskazówki dla zachowania się ludzi podczas epidemii dżumy i ospy: Unterricht für Volk gegen die Pest (Danzig 1770), po polsku Nauka dla ludu przeciwko morowey zarazie (1771) i Unterricht gegen die Kinder-Blattern, po polsku Nauka przeciwko ospie dziecinney za rozkazem ... Stanisława Lubomirskiego ... z niemieckiego na oyczysty przetłumaczona język (1774). W 1778 wydał niemiecki przekład rozprawy Johna Mudge’a: Untersuchung, warum geimpfte Blattern gelinder und sichrer sind... , dodając do tego obszerny opis własnych 69 szczepień przeciwko ospie. Po jego śmierci, w 1785, wydano: Observationes astronomicae…, zbiór zawierający podsumowanie jego obserwacji poczynionych w Warszawie, Tczewie i Gdańsku, m.in. zakrycia księżyców Jowisza, zakrycia gwiazd przez Księżyc, zaćmienia Słońca i Księżyca i szczegółowy opis obserwatorium.
Zgodnie z jego wolą po śmierci ciało złożono w szczelnej trumnie wypełnionej roztworem, mającym zapobiec rozkładowi. Pochowany obok obserwatorium na Biskupiej Górce; mowę wspomnieniową o jego dokonaniach wygłosił Philipp Adolph Lampe (opublikowaną w 1785, podał w niej m.in. datę dzienną urodzin, różnie później podawaną w historiografii). Towarzystwo Przyrodnicze za 985 guledenów do swojej sali posiedzeń zamówiło u Nathanaela Schmidta olejny portret zmarłego, a u Matthaeusa Deischa miedzioryt. Po rozebraniu obserwatorium miejsce pochówku upamiętniono w 1813 nagrobkiem otoczonym kratą. W 1876 grób odkopano sprawadzając (także zgodnie z testamentową wolą zainteresowanego) stan zachowania ciała, stwierdzając jednak wyciek konserwującego płynu z rozpadającej się trumny. Po zdjęciu z czaszki gipsowego odlewu 7 XII 1877 dokonano powtórnego pochówku, w trumnie cementowej. Pomnik nagrobny zdemontowano po 1951, w 2016–2019 odkryto go wraz z płytą inskrypcją.
Ze środków ustanowionej przez niego w 1784 fundacji i kwot uzyskanych od władz pruskich jako rekompensatę za zniszczone obserwatorium Towarzystwo Przyrodnicze zakupiło w 1845 za 24 000 talarów na swoją stałą siedzibę kamienicę przy Frauengasse 25 (ul. Mariacka).
Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 327.
Schumann Eduard, Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743–1892, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”, NF, Bd. 8, Danzig 1893, nr 2, s. 84-85.
