TOWARZYSTWO GIMNASTYCZNE „SOKÓŁ”
| < Poprzednie | Następne > |
POLSKIE TOWARZYSTWO GIMNASTYCZNE „SOKÓŁ” W GDAŃSKU. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (TG „Sokół”) powstało we Lwowie. Spotkanie założycielskie odbyło się 16 XII 1866, a 7 II 1867 oficjalnie zatwierdzono statut towarzystwa przez władze i tę datę przyjmuje się za początek organizacji. Inicjatorami jej zawiązania byli akademicy: Klemens Żukotyński (przyszły adwokat) oraz Ludwik Goltental (przyszły inżynier kolei), którzy wzorowali się na czeskim Sokole. W komitecie organizacyjnym znalazł się również Jan Żalpachta (uczestnik powstania styczniowego). Zajęcia odbywały się w sali gimnastycznej dr. Bacodego we Lwowie. Nauczycielem wychowania fizycznego został Stanisław Szytliński.
W Gdańsku TG „Sokół” powstało jako trzecie w Okręgu Nadwiślańskim. 17 XII 1894 w jadłodajni w kamienicy należącej do Richarda Siegmunda Uplegera (1868–1917) i jego żony Heleny Emilii z domu Jaworsky (ur. 1869) przy Heilige-Geist-Gasse 78 (ul. św. Ducha 115/117) odbyło się pierwsze zebranie tutejszego tzw. gniazda sokolskiego. Uchwalono statut, cele, a także wybrano pierwszy zarząd w składzie: Ludwik Szubert (prezes), Czesław Kusztelan (zastępca prezesa), Karol Bahrke (sekretarz), Jan Czarniecki (II sekretarz), ► Bernard Milski (kronikarz), Stanisław Simon i Klemens Forecki (nauczyciele gimnastyki). TG „Sokół” zostało oficjalnie zarejestrowane przez władze niemieckie 7 I 1895. W tym samym roku gdański oddział przystąpił do Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim.
Członkowie towarzystwa (tzw. druhowie sokoli, sokoli lub sokoły) rekrutowali się w większości spośród młodych ludzi mieszkających w Gdańsku, ale urodzonych poza nim. Byli to urzędnicy prywatnych firm, lekarz, drobni przemysłowcy i właściciele ziemscy z terenu Pomorza (te grupy zawodowe stanowiły około 70% składu), w mniejszym stopniu rzemieślnicy (tylko 1/3 sokołów była rzemieślnikami, co odróżniało gdańskie gniazdo od innych, które zazwyczaj składały się w około 50% z rzemieślników). W poniedziałki i czwartki odbywały się stałe zajęcia z gimnastyki, raz w miesiącu – zebrania z odczytami, organizowano również popisy publiczne, wycieczki i występy.
Pod koniec XIX wieku działalność gdańskiego Sokoła praktycznie zamarła, zmniejszyła się liczba jego członków oraz osób ćwiczących (w 1894 było to 38 osób, w 1900 już tylko 20, w tym 10 osób ćwiczących). Powodem był konflikt wewnętrzny, który zaczął się w 1897. Zmalała wówczas frekwencja na zajęciach, część członków nie uczęszczała na ćwiczenia gimnastyczne, skarżąc się na rutynę i nudę. Wielu druhów sokolich wolało brać udział w atrakcyjniejszych zajęciach organizowanych przez inne polskie towarzystwa (oferowały one zabawy taneczne, przedstawienia teatralne itd.). Zarząd nie podszedł do sprawy poważnie, przez co naraził się władzom związkowym. W końcu usunięto jednego druha, a kilku innym dano nagany za nieprzestrzeganie regulaminu stałych ćwiczeń gimnastycznych. To jednak nie na wiele się zdało i gdańskie gniazdo przestało funkcjonować w 1906, zostało również usunięte ze Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Mimo opisanych trudności w latach 1899–1900 towarzystwo oparło się naciskowi gdańskiej policji, która wywierała presję na władze gniazda, by zmieniły nazwę organizacji na Turnverein „Falke” Danzig.
Z inicjatywy doktora prawa ► Franciszka Kręckiego (1883–1940) 20 IX 1910 reaktywowano gdańskie TG „Sokół” i uchwalono decyzję o jego powrocie do Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Prezesem został Julian Doborowolski. W 1912 powstały nowe oddziały w Sopocie (prezes: Augustyn Jankowski, wiceprezes: Aleksander Majkowski) i w ► Firodze (ostatecznie nie podjęto statutowej działalności). Organem prasowym gniazda była ► „Gazeta Gdańska”.
Podczas I wojny światowej w armii niemieckiej służyło wielu członków towarzystwa (m.in. Franciszek Kręcki). Mimo osłabienia kontynuowało ono w Gdańsku swą działalność: nadal uprawiano ćwiczenia gimnastyczne, ponadto organizowano obchody rocznic (na przykład 3 V 1916 rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja, 4 II 1917 urodzin Tadeusza Kościuszki), zbiórki pieniędzy dla rodzin poległych członków Sokoła (przykładem może być amatorskie przedstawienie z 28 II 1917, na którym zostały odegrane komedie Consilium facultatis oraz Majster i czeladnik). 20 X 1917 zatwierdzono decyzję o organizacji wycieczek do tzw. miejsc zabezpieczonych (place musztry wojskowej, poligony) i odbywania tam ćwiczeń wojskowych (strzelanie, musztra). Łączność pomiędzy gniazdami działającymi w różnych zaborach utrzymywano za pomocą pisma „Sokół”, ponadto co kilka miesięcy odbywały się spotkania władz towarzystwa. Na przykład 28 IV 1917 i 20 X 1917 w zebraniach Wydziału Związkowego w Poznaniu wzięli udział przedstawiciele gdańskiego Sokoła, prezes Julian Dobrowolski i naczelnik ► Franciszek Garyantesiewicz.
Po I wojnie światowej gdańskie gniazdo liczyło 84 członków. 25 XII 1918 jego przedstawiciele witali przybyłego do Gdańska Ignacego Paderewskiego, włączyli się także w działalność zmierzającą do przyłączenia ziem zaboru pruskiego do Polski. W utworzonym wówczas ► Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej (PNRL) spośród gdańskich sokołów znaleźli się m.in. Stefan Łaszewski, ► Józef Wybicki, Franciszek Kręcki, Julian Dobrowolski, ► Jan Kwiatkowski. Działalność PNRL była obserwowana przez Niemców, w lutym 1919 Podkomisariat dwukrotnie skontrolowano, rewizje przeprowadzono również w siedzibie „Gazety Gdańskiej”. W ramach PNRL ścierały się dwie koncepcje: legalnej działalności i czekania na decyzję z Wersalu oraz konspiracyjnej walki zbrojnej. Wyrazicielem tej drugiej koncepcji stała się ► Organizacja Wojskowa Pomorza, na której czele stanął Franciszek Kręcki i do której przystąpiło około 500 ochotników z Gdańska i okolic. W czasie trwania konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 gdańskie i sopockie gniazda urządziły obchody Konstytucji 3 maja, będące manifestacją patriotyczną mającą na celu przyłączenie Gdańska do Polski. Doprowadziło to do zamknięcia przez policję TG „Sokół” w Gdańsku 13 maja 1919; wielu czołowych członków z obawy przed represjami opuściło miasto (między innymi Julian Dobrowolski).
W początkach 1920 władze polskiego sokolstwa rozpoczęły proces jednoczenia TG „Sokół” z trzech byłych zaborów. Na obszarze Wolnego Miasta Gdańska najwcześniej odbyło się spotkanie w Sopocie, członkowie tamtejszego Sokoła wybrali zarząd, zatwierdzili nowy statut, zgodzili się na przynależność do powstającego nowego okręgu oraz potwierdzili przystąpienie do Związku TG „Sokół” w Polsce. W Gdańsku zebranie odnawiające ruch sokoli odbyło się 16 stycznia 1920 – podobnie jak spotkanie założycielskie z 1894 – w Cafe Upleger. Na czele nowego zarządu stanął Jan Kwiatkowski, drukarz i wydawca „Gazety Polskiej”. 18 maja 1920, podczas zebrania w Toruniu, podjęto decyzję o utworzeniu Dzielnicy Pomorskiej Związku TG „Sokół” w Polsce. Powołano w niej pięć okręgów, dokonując tym samym nowego podziału administracyjnego towarzystwa. Były to: Okręg I Gdański (zwany też Kaszubskim, obejmujący gniazda: gdańskie, sopockie, kościerskie, lipuskie, wejherowskie, skarszewskie, starogardzkie, tczewskie oraz ze Starej Kiszewy), Okręg II Tucholski, Okręg III Grudziądzki, Okręg IV Toruński, Okręg V Bydgoski. Na czele zarządu Dzielnicy Pomorskiej stanął działacz z Torunia, Jakub Sulecki. 20 VI 1920 wybrano w Gdańsku zarząd powstającego Okręgu Gdańskiego. Prezesem został Franciszek Kręcki. Pod koniec stycznia odbył się w Gdańsku zjazd delegatów ze wszystkich terenów polskich. Zatwierdzono statut i wybrano na prezesa zjednoczonej organizacji Bernarda Chrzanowskiego. Od 8 do 10 VII 1920 w Warszawie miał miejsce I Zlot Sokołów Polskich (uczestniczyło w nim około 7000 osób), 18 lipca odbył się Zjazd Rady ZTG „Sokół”, na prezesa Rady (organu nadzorującego pracę zarządów) wybrano hr. Adama Zamoyskiego.
W 1924 Rada dokonała podziału Okręgu I, powstał wówczas Okręg VII Tczewski (gniazda z Tczewa, Pelplina, Zblewa, Lubichowa i Starogardu), w 1927 powstał Okręg IX Kościerski i Okręg X Morski, przez co Okręg I Gdański zachował tylko gniazda z terenu ► II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), czyli z Sopotu, Gdańska-Śródmieścia, Oliwy, Siedlec, Nowego Portu (niewymienione tu okręgi VI i VIII działały w innych częściach II Rzeczypospolitej). Mimo to Okręg Gdański był silny liczebnie, nawet wówczas, kiedy w 1929 zostało zamknięte gniazdo w Oliwie; zrzeszał też najwięcej osób zatrudnionych na kolei (w 1928 na 200 druhów sokolich było około 130 kolejarzy).
►Tabela: Prezesi Okręgu I Gdańskiego w latach 1923–1939
►Tabela: Członkowie TG „Sokół” w Gdańsku w latach 1894–1939 (statystyka)
Najważniejszą funkcją okręgu była organizacja własnych zlotów i uczestniczenie w innych (okręgowych, dzielnicowych, związkowych). Były one zwieńczeniem pracy sokolej na polu sportowym i kulturalnym. W 1922 w gdańskim Sokole zlikwidowano sekcję piłki nożnej, w rezultacie powstał ► Klub Sportowy „Gedania” (w barwach tego klubu grało wielu sokolich, m.in. Edward Bellon, Franciszek Damaszke, Jan Formella, Jan Kuntz, Alojzy Murawski). TG „Sokół” w II WMG borykało się z problemami finansowymi, brakowało miejsc do ćwiczeń, często korzystano z sal w lokalach prywatnych, restauracjach. Marta Lehmann-Steppuhn (1866 – po 1939), wdowa po restauratorze Johannesie Steppuhnie (1853–1914), i jej syn Kurt udostępniali (zarówno w czasie I wojny światowej, jak i po niej) swój lokal Danziger Bürgergarten przy Karthäuserstraße 27 (ul. Kartuska, Siedlce), po 1924 korzystano także z Domu Polskiego przy Wallgasse 16A (ul. Wałowa 17). 15 IV 1924 kierownictwo związku powołało specjalny fundusz na budowę własnej siedziby. Po zbiórce pieniędzy wśród Polonii w 1925 rozpoczęto budowę sokolni we Wrzeszczu, przy polskim ► kościele św. Stanisława na Heeresanger 11B (al. Legionów). Teren został przyznany przez Komisarza Generalnego RP, ► Henryka Leona Strasburgera. Do użytku sokolników wykorzystywano sąsiadujące z nim boisko polskiego klubu sportowego ► Gedania), dostosowane do ćwiczeń lekkoatletycznych, ponadto korty, bieżnię, stanowisko do rzutów i skoków oraz szatnię. Do wybuchu II wojny światowej budowa sokolni nie została jednak ukończona.
Po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego (12–15 V 1926) TG „Sokół”, uważane za związane z Narodową Demokracją, napotkało utrudnienia w funkcjonowaniu, obóz rządzący propagował organizację Strzelec. Z Sokoła odeszło wielu działaczy obawiających się o swoją pozycję w ► Dyrekcji Kolei, w ► Komisariacie Generalnym i w innych instytucjach. Pogłębiały się problemy finansowe. Koszty kolejnych organizowanych zlotów niejednokrotnie przekraczały dochód (na przykład zlot Okręgu I Gdańskiego w Kościerzynie 12–13 VI 1926 kosztował około 2000 zł, przynosząc tylko 800 zł zysku). Mimo to w 1933 gdańskie gniazdo liczyło jeszcze ponad trzystu członków. Ale już w 1934, po dojściu do władzy nazistów i przeniesieniu w 1933 siedziby Dyrekcji Kolei z Gdańska do Torunia, gdański Sokół miał jedynie 165 członków, w 1939 – tylko od 80 do 100 aktywnych działaczy. Ostatnim wydarzeniem, które odbiło się szerokim echem, a w którym uczestniczyło 50 działaczy z Gdańska, był VIII Zlot Sokolstwa Polskiego w Katowicach 26–29 VI 1937. Wiosną 1938 hitlerowcy zdemolowali sokolnię we Wrzeszczu, ostatnie zebranie Okręgu odbyło się w poczekalni Dworca Głównego 21 III 1939. Wobec zbliżającej się II wojny światowej wszystkie gniazda Okręgu Kaszubskiego otrzymały obowiązek wprowadzania programu przysposobienia wojskowego, wezwano wszystkich sokołów i sokolice do moralnego i bojowego przygotowania się na ewentualny niemiecki atak. Wśród aresztowanych 1 IX 1939 przedstawicieli Polonii Gdańskiej byli wszyscy działacze TG „Sokół” w Gdańsku. Wielu z nich zginęło 11 I 1940 i 22 III 1940 w masowej egzekucji w Stutthofie.
►Tabela: Działacze TG „Sokół” w Gdańsku aresztowani 1 IX 1939 i w czasie wojny
