KWATERA ARMII KRAJOWEJ, Cmentarz Komunalny nr 5, Łostowicki
| < Poprzednie | Następne > |
KWATERA ARMII KRAJOWEJ na Cmentarzu Komunalnym nr 5 w Gdańsku w Gdańsku (tzw. cmentarz Łostowicki). Największe miejsce pochówku żołnierzy Armii Krajowej (AK) w Gdańsku i jedna z dwóch akowskich Kwater w Trójmieście, obok Kwatery AK na Cmentarzu Komunalnym w Sopocie. Nadal odbywają się tu pogrzeby (przewiduje się powstanie 11 grobów). Mimo, że nie jest kwaterą wojenną, w zamyśle jej twórców – kombatantów ze Światowego Związku Żołnierzy AK (ŚZŻAK) – pełnić miała rolę miejsca pamięci, służąc konsolidacji środowiska kombatanckiego AK i wszystkich gdańszczan wokół idei reprezentowanych przez Polskie Państwo Podziemne.
Inicjatorem powstania Kwatery był Wiesław Gierłowski, żołnierz AK z Nowogródczyzny, członek Koła Gdańsk ŚZŻAK. Przedstawiona przez niego wizja utworzenia osobnego miejsca pochówku żołnierzy AK została entuzjastycznie przyjęta przez środowisko akowskie, którego duża część postanowiła wykupić rezerwację w Kwaterze, aby po śmierci znaleźć się wśród towarzyszy broni z AK (wielu dla tej idei zrezygnowało z rodzinnych grobów na innych cmentarzach). Pomysł doczekał się realizacji po prawie trzech latach starań. W przekonanie władz miasta do idei budowy Kwatery zaangażowali się znani gdańscy akowcy i jednocześnie członkowie Rady Miasta Gdańska: Przemysław Smolarek, Andrzej Zbierski oraz Zdzisław Halcewicz-Pleskaczewski.
W kwietniu 1991 o lokalizacji Kwatery na Cmentarzu Łostowickim zadecydował prezydent Gdańska Jacek Starościak, protokolarnie teren pod Kwaterę przekazano kombatantom zrzeszonym w Kole Gdańsk ŚZŻAK 17 VIII 1993 na podstawie decyzji Wydziału Gospodarki Miejskiej Urzędu Miejskiego w Gdańsku z 28 VII 1993. Użytkownikiem przekazanego bezpłatnie gruntu na potrzeby pochówku akowców zostało Koło Gdańsk ŚZŻAK. Urządzenie, a następnie rozbudowa i utrzymanie Kwatery było jednym z najważniejszych zadań i osiągnięć gdańskich kombatantów, zwłaszcza kolejnych prezesów: Jerzego Dałkiewicza (1989-1992), Kazimierza Szponara (1992-2010), Zdzisława Zygmuntowicza (2010-2014) i Wiesława Gierłowskiego (2014-2016). Koło Gdańsk ŚZŻAK wydzieliło w swojej strukturze osobny referat, który zajmował się procesem inwestycji, a następnie rozbudową i utrzymaniem Kwatery. Projekt techniczny Kwatery stworzył arch. Bohdan Szermer, członek koła Gdańsk, na podstawie koncepcji także akowca, rzeźbiarza Franciszka Duszeńki. Kształt charakterystycznych nagrobków zaprojektowali Franciszek Duszeńko i Bohdan Szermer, sześciometrowy krzyż wraz z inskrypcją na tzw. placu apelowym zaprojektował Franciszek Duszeńko. Część prac wykonana została społecznie przez współpracujące z kombatantami firmy, pomocą służyły władze Gdańska oraz podległy im Zarządu Dróg i Zieleni.
Pierwszy pochówek na Kwaterze miał miejsce w styczniu 1994. W następnych latach kontynuowano prace projektowe i inwestycyjne pod kierunkiem kierownika referatu „Kwatera” w Kole Gdańsk ŚZŻAK, arch. Jerzego Saari. Jest on twórcą projektu koncepcyjnego brukowania placu apelowego i przede wszystkim Ściany Pamięci, uroczyście odsłoniętej w październiku 2002. Dokonano też wówczas poświęcenia Kwatery.
Kwatera usytuowana jest na pochyłym terenie, ma kształt trapezu, przedziela ją brukowana aleja zakończona placem apelowym i Ścianą Pamięci, poświęconą dowódcom i wybitnym oficerom AK. Ponadto upamiętnia się na niej – również poprzez imienne tabliczki – żołnierzy AK, w tym członków gdańskich kół ŚZŻAK. W Kwaterze organizowane są każdego 14 lutego (dzień przemianowania Związku Walki Zbrojnej w AK) uroczystości patriotyczne pod nazwą Światło dla Bohatera. Podczas remontu rejonu otoczenia pomnika Polskiego Państwa Podziemnego i AK na Targu Rakowym w 2015 w Kwaterze odbywały się również uroczystości z okazji rocznicy wybuchu powstania warszawskiego i Dnia Polskiego Państwa Podziemnego.
Zgodnie z obowiązującym regulaminem Kwatera przeznaczona jest w pierwszej kolejności dla członków kół ŚZŻAK z Gdańska oraz ich małżonków. Możliwe są również pochówki kombatantów AK niezrzeszonych w kołach z terenu Gdańska. Utrzymanie porządku na Kwaterze spoczywa na administracji Cmentarza Łostowickiego. W Kwaterze, wedle stanu na styczeń 2023, znajdowało się 226 grobów, w tym 128 grobów małżeńskich. Łącznie pochowanych jest w nich 355 osób, z czego 243 to kombatanci i kombatantki (jest ich 37). W Kwaterze spoczywają żołnierze z większości Okręgów AK, dominują pochówki kombatantów z Okręgu Nowogródek – 56 osób, Okręgu Wilno – 46 osób, Okręgu Radom - Kielce - 43 osoby). Najmniej licznie reprezentowani są akowcy z Okręgów: Śląsk (1), Polesie (2) i Pomorze (5).
Spoczywają tu osoby związane z Kedywem, partyzanci z różnych oddziałów z całej niemal Polski, żołnierze wywiadu, łączności i powstańcy warszawscy. W kwaterze swoje miejsce spoczynku znalazł jeden z gdańskich cichociemnych (Kazimierz Śliwa) oraz ci, którzy wprost z AK poszli do oddziałów antykomunistycznego podziemia. W Kwaterze chowano zazwyczaj przedstawicieli młodszego akowskiego pokolenia. W momencie otwarcia Kwatery wielu spośród oficerów i starszych wiekiem żołnierzy AK, którzy osiedlili się w Gdańsku po zakończeniu II wojny światowej, już nie żyło, a ich miejscem wiecznego spoczynku stały się różne gdańskie cmentarze. Jednym z wyjątków jest Witold Wicher–Kucharski, dowódca oddziału partyzanckiego z Okręgu AK Łódź i szef sztabu 25 pp AK, a w czasie PRL działacz kombatancki kontrolowanego przez komunistów Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, równolegle również animator niezależnego życia kombatanckiego poza kontrolą komunistycznego państwa, za co był szykanowany przez aparat bezpieczeństwa PRL.
Kwatera od 2016 znajduje się pod opieką Stowarzyszenia Kwatera Akowska na Cmentarzu Łostowickim w Gdańsku (prezes Janusz Marszalec). Przekazanie uprawnień dokonało się na podstawie decyzji Zarządu Koła Gdańsk ŚZŻAK w 2016. Inicjatorem powołania Stowarzyszenia był ówczesny prezes Koła Wiesław Gierłowski, który przewidując rychły kres działalności kombatanckiej (w związku z wymieraniem sędziwych członków), zaproponował powołanie stowarzyszenia sprawującego opiekę nad Kwaterą. Jego trzon mieli stanowić przedstawiciele młodszego pokolenia, którym bliski jest etos AK. Stowarzyszenie, obok sprawowania opieki nad Kwaterą, realizuje projekty wystawiennicze oraz dokumentacyjne, mające służyć zachowaniu pamięci o gdańskich akowcach. Szczególną symboliczną wymowę mają organizowane od 2016 wspólnie z Miastem Gdańskiem obchody przemianowania Związku Walki Zbrojnej w AK, popularnie zwane „powołaniem AK” (14 II 1942). Najbardziej jednak widomym aktem pamięci o akowcach z Gdańska są pochówki nielicznych już kombatantów AK, łączące aspekt pamięci osobistej – rodzinnej z pamięcią zbiorową przez udział wojskowej asysty honorowej, władz miejskich oraz różnych środowisk społecznych Gdańska.
