KOSZARY W GDAŃSKU-NOWYM PORCIE
| < Poprzednie | Następne > |
KOSZARY W GDAŃSKU-►NOWYM PORCIE, wybudowane w latach 1880–1882 według projektu gdańskiego architekta Alexandra Ruhle von Liliensterna. Kompleks składał się z wybudowanych z czerwonej cegły budynków, w tym budynku ćwiczeń–ujeżdżalni, stajni, rusznikarni oraz z budynku koszarowego w kształcie litery E. Jego występ środkowy zamykała oś widokowa Sasper Strasse (ul. Na Zaspę). Największą cześć ograniczonego przez budynki obszaru zajmował plac apelowy. W 1878 koszty tej inwestycji szacowano na 1 mln 107 tysięcy marek. Dziesięć lat później dobudowano kolejne obiekty, tworząc jednolity pod względem formalnym zespół. Monumentalna fasada trójkondygnacyjnej bryły głównego budynku liczy 120 m długości i 36 m szerokości na skrzydłach. Jej część centralną oraz naroża podwyższono względem reszty budowli, akcentując ryzalitami. Całość odwoływała się do popularnego wówczas stylu arkadowego. Ceglane lico murów uzupełnione zostało półkolistym bądź odcinkowym zamknięciem zestawionych w pary okien lub fryzem arkadowym pod okapami. Surowość i oszczędne zastosowanie detali podkreślają militarny, obronny charakter obiektu.
W latach 1894–1895 powstało pięć nowych budynków, w tym dwupiętrowe kasyno od strony Olivaer Strasse (ul. Oliwska), w okresie ► II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) mieszczące polską szkołę i ochronkę, oraz mniejsze budynki po przeciwnej stronie nieutwardzonego placu apelowego, m.in. nowa ujeżdżalnia koni oraz jednopiętrowy budynek koszarowy dla podoficerów. Całość ogrodzono wysokim murem, którego najstarsza, zachowana część liczy prawie 55 m (przy skrzyżowaniu ul. Oliwskiej i ul. Kasztanowej).
Koszary przeznaczone były dla fizylierów 4. Pułku Grenadierów im. Króla Fryderyka Wielkiego (Grenadier-Regiment „König Friedrich der Grosse” Nr 4). Ostatecznie do koszar wprowadził się tylko jego batalion, do którego dwa lata później dołączył jeden batalion 2 pułku Artylerii Pieszej. Artylerzyści przebywali do marca 1911, tj. do czasu reorganizacji i powołania nowej jednostki – 17. Pułku Artylerii Pieszej (17. Fussartillerie-Regiment), której I batalion wraz z dowództwem do końca I wojny światowej stacjonował w Nowym Porcie. Drugim pododdziałem tu stacjonującym były trzy kompanie II batalionu 128 Pułku Piechoty (Infanterie-Regiment Nr 128). 1 IV 1900 do koszar przybył czasowo I batalion 176. Pułku Piechoty. Ponieważ obecność żołnierzy dwóch różnych jednostek wojskowych sprawiała kłopoty logistyczne, przed I wojną światową, ponownie je rozbudowano. Około 1910 w miejscu dawnej ujeżdżalni wybudowano drugi, mniejszy koszarowiec w kształcie odwróconej litery E (liczący 84 m długości i 25 m szerokości) oraz kilka mniejszych pomieszczeń i magazynów, m.in. nową ujeżdżalnię oraz stajnię. Wybuch I wojny światowej sprawił, że w koszarach pozostały dwie baterie 17. Pułku Artylerii Pieszej. Na przełomie sierpnia i września 1914 do Gdańska przybyło ponad 2600 rosyjskich jeńców wojennych, których część przejściowo ulokowano w nowoporckich koszarach.
Po zakończeniu I wojny światowej, odłączeniu Gdańska od Rzeszy Niemieckiej i przysłaniem do miasta – do czasu ukonstytuowania się nowych władz – wojsk Ententy, w koszarach rozlokowano oddziały francuskie. Od lipca 1920 do rozpoczęcia w 1926 działalności przez ► Wojskową Składnicę Tranzytową na Westerplatte w budynku koszar kwaterował oddział polskich żołnierzy, zwanych konwojentami. Ich zadaniem była ochrona polskich transportów wojskowych na terenie II WMG, kierowanych drogą morską do portu gdańskiego oraz z portu barkami lub koleją do Polski, a także utrzymywania warty przy statkach cumujących u nabrzeży, tzw. Portu Zimowego (Basen Władysława IV). Od 13 V 1921 w koszarach mieściły się także biura 1 obwodu policyjnego (Polizeirevier) i 5. obwodu kryminalnego.
W 1923/1924 nowoporcka społeczność Polaków otrzymała do użytku część koszar, zasiedloną przez większą liczbę pracowników z rodzinami. W 1929 udało się w koszarach utworzyć polską filię gdańskiej Szkoły Powszechnej, która po ośmiu latach stała się osobną, samodzielną placówką oświatową ► Macierzy Szkolnej. Kompleks koszar 11 III 1923 Międzysojusznicza Komisja Podziału Mienia przyznała Polsce, a rząd Rzeczypospolitej Polskiej zorganizował w nich placówkę Urzędu Emigracyjnego. Powstały pomieszczenia przeznaczone dla pracowników Urzędu oraz Polaków wyjeżdżających z kraju lub do niego wracających – mieszkania służbowe, jadalnia, kuchnia, poczekalnia, kasa wymiany pieniędzy, gabinety badań lekarskich czy oddział wiz zagranicznych. Podjęto też prace remontowe mające na celu adaptację części koszar na potrzeby obozu emigracyjnego, nazywanego także etapem emigracyjnym. Pierwsi imigranci trafili tam między wrześniem 1923 a początkiem 1924. Urząd istniał do końca sierpnia 1939.
Wyremontowany kompleks koszar ogrodzony był wysokim murem, prowadziły do niego dwie bramy, od obecnych ulicy Oliwskiej i Kasztanowej. Wolne pomieszczenia mieszkalne udostępniono pracownikom działających w WMG polskich instytucji, Poczty Polskiej i kolei, których zakwaterowano w niskim, długim budynku prostopadłym do głównego koszarowca. 24 V 1925 jedną z sal udostępniono Towarzystwu Śpiewaczemu „Cecylia”, które jako jedyny polski chór w WMG dysponował własnym pomieszczeniem. Od 1924 rozwijało się także mające na terenie koszar salę Towarzystwo Ludowe. 7 VIII 1932 na terenie koszar otwarto kaplicę Matki Boskiej Częstochowskiej. W uroczystości jej otwarcia uczestniczył m.in. Komisarz Generalny w Wolnym Mieście Gdańsku, ► Kazimierz Papée. W 1932, obok kaplicy, hali sportowej i budynku mieszkalnego pracowników Poczty Polskiej, firma budowlana Nikodema Kalinowskiego wybudowała plebanię, do której 1 IX 1932 wprowadził się ks. ► Bronisław Komorowski, od 1933 posługę kontynuował ks. ► Marian Górecki.
W budynku koszar dawnej ujeżdżalni mieściła się również założona w 1929 Polska Rada Sportowa (później stacja dezynfekcji Urzędu emigracyjnego, obecnie hala sportowa Morskiego Oddziału Straży Granicznej). Z inicjatywy dzielnicowego kręgu Przyjaciół Harcerstwa, któremu przewodził ► Tadeusz Reyman, 15 IV 1934 w kompleksie dawnych koszar otwarto Dom Harcerza, jedyną taką placówkę w WMG. We wrześniu t. r. zorganizowano na ternie koszar pierwszy zlot Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w WMG, z okazji jego 15 rocznicy powstania w Gdańsku.
Po rozpoczęciu II wojny światowej, od września 1939 do marca 1940 koszary przekształcono w ► obóz dla Polaków. 1 IV 1940 koszary formalnie przekazano XX Okręgowi Wojskowemu Wermachtu. Przeniesiono tu jednostkę artylerii nadbrzeżnej, na przełomie czerwca i lipca żołnierzy 6. Pułku Zapasowego Piechoty, następnie 60. Dywizję Piechoty, II batalion 120. Pułku Piechoty, kompanię CLX batalionu piechoty zmotoryzowanej.
Bombardowania w marcu 1945 spowodowały pożary, które strawiły koszary. W początkach kwietnia teren zajęli przyszli marynarze z 1. Samodzielnego Morskiego Batalionu Zapasowego pod dowództwem kmdr por. Karola Kopca. Na początku maja 1945 złożyli tu przysięgę pierwsi poborowi do Polskiej Marynarki Wojennej (uczestniczyło około 900 marynarzy). Po wyremontowaniu obiektu, w pierwszej połowie 1948 wprowadził się tu 4. Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza. Do czasu jego rozwiązania znajdowało się centrum decyzyjne, odpowiedzialne za ochronę powierzonego tej formacji odcinka granicy państwa. Od 1949 stacjonował tu również Wydział Informacji Wojskowej, a po jego rozwiązaniu Wydział Wojskowej Służby Wewnętrznej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Wojsk Ochrony Pogranicza, w 1971 przemianowany na wydział Wojskowej Służby Wewnętrznej (WSW), rozwiązany 13 VIII 1990.
Od lat 50. XX wieku kompleks rozbudowywano w kierunku Gdańska-►Brzeźna, zajmując północną część działki, tj. prawie cały obszar między ulicami Oliwską, Wyzwolenia i Kasztanową. W latach 1981–1983 zakończono budowę czteropiętrowego budynku sztabowego Kaszubskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza, który stanął po zachodniej stronie placu apelowego. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku, 8 VI 1982 wpisano do rejestru zabytków 10 budynków dawnych pruskich koszar. Po 1989 w koszarach w miejsce Wojsk Ochrony Pogranicza zaczęła funkcjonować nowa formacja, nawiązująca nazwą do tradycji międzywojennej Straży Granicznej. Najpierw powstał Kaszubski Oddział Straży Granicznej, a 1 VIII 1991 powołano do życia ► Morski Oddział Straży Granicznej, stacjonujący tu do chwili obecnej (2024).
Bibliografia:
Goryński Grzegorz, Niezwykła historia zwykłych obiektów. Historia zamknięta w murach. Koszary w Gdańsku Nowym Porcie, Gdańsk 2022.
Daniluk Jan, „Miasto skoszarowane”. Gdańsk i Sopot jako garnizon Wermachtu w latach 1939–1945, Gdańsk 2019.
Waldemar Nocny, Nowy Port. Pierwsza brama Gdańska, Gdańsk 2005.
Staręga Magdalena, Architektura Nowego Portu w XIX w., w: Historie gdańskich dzielnic, t. 3: Nowy Port, red. Janusz Dargacz, Katarzyna Kurkowska, Leszek Molendowski, Gdańsk 2021.
