ENGELSDORF KATHARINA, ksieni klasztoru brygidek, autorka kroniki
| < Poprzednie | Następne > |
KATHARINA ENGELSDORF (Braniewo – 1642 Lublin), przeorysza, ksieni (opatka) klasztoru ► brygidek (Najświętszego Zbawiciela) w Gdańsku, domniemana autorka kroniki klasztornej. Miała być córką braniewskiego rajcy, Matthaeusa Engelsdorfa, istnienia takiego urzędnika w Braniewie (zarówno w tamtejszym Starym, jak i Nowym Mieście) nie potwierdza jednakże aktualny stan badań. Do jej krewnych (powinowatych?) w Gdańsku należała rodzina Gomorskich (jako ksieni była chrzestną w tej rodzinie, co odnotowano w księdze chrztów kościoła św. Brygidy pod datą 5 II 1623).
11 IX 1602 wstąpiła do nowicjatu klasztoru brygidek na ► Starym Mieście w Gdańsku. Była jedną z niewielu nowo przyjętych zakonnic. Ze względu na pochodzenie znalazła się w gronie zakonnic skupionych na modlitwie i kontemplacji, tzw. chórowych. Mimo młodego wieku i niedużego doświadczenia jeszcze przed złożeniem profesji zakonnej miała zostać mistrzynią nowicjatu. Konsekrowana została 23 VII 1606 wraz z dwiema innymi mniszkami, w tym ze wspierającą ją później w sporach gdańszczanką Barbarą Werders. Następnego dnia – 24 lipca – wybrana na przeoryszę konwentu żeńskiego. Matką przełożoną ustanowiono natomiast legitymującą się wówczas najdłuższym stażem w Zakonie Najświętszego Zbawiciela Dorotheę Sparlings (Sperlings). Wkrótce Katharina znalazła się w opozycji do swojej przełożonej, sprzyjała m.in. reformowaniu klasztoru pod kierunkiem ► jezuitów i dopuszczała do wykorzystywania przez nich obiektów należących do brygidek. Działała tym samym wbrew stanowisku protestanckiej gdańskiej ► Rady Miasta, która starała się wyegzekwować w tym czasie prawo patronatu nad katolickim klasztorem i wspierała Dorotheę Sparlings w jej próbach uwolnienia się od wpływów i ingerencji Towarzystwa Jezusowego oraz w odnowieniu brygidiańskiego konwentu męskiego w klasztorze.
Konflikt między mniszkami uległ zaognieniu po śmierci w 1609 ► brygidiana Paula Jansena, który dwa lata wcześniej przybył z belgijskiego Dendermonde. Dorothea Sparlings, za wiedzą władz miasta, nie pozwoliła go pochować i przez prawie rok przetrzymywała trumnę z jego szczątkami w Kaplicy Pokutnic (► kaplicy św. Marii Magdaleny) wchodzącej w skład brygidiańskiego kompleksu klasztornego, aby tym samym – niejako – dalej „pełnił” swą funkcję. W przeddzień święta Zesłania Ducha Świętego, pod koniec maja 1610, wbrew Dorothei Sparlings, z grupą wiernych sobie mniszek, doprowadziła do pochowania Jansena. Poddana w początku czerwca śledztwu ze strony protestanckich prowizorów klasztoru (w tym kalwinisty Adriana Engelckego) odmówiła wskazania miejsca pochówku.
Decyzją komisji biskupiej wybrana została matką przełożoną klasztoru gdańskiego, po usunięciu 23 X 1610 sprzyjającej protestanckiej Radzie Miejskiej Dorothei Sparlings. W odpowiedzi protestanccy prowizorzy klasztorni 19 XI 1610 usunęli ją siłą z klasztoru, razem z dwiema innymi zakonnicami (w tym Barbarą Werders, obraną w jej miejsce w październiku przeoryszą). Schroniła się w ► klasztorze cystersów w Oliwie. 23 listopada dołączyło do niej osiem kolejnych mniszek opowiadających się za nią i jej legalnym przełożeństwem: profesek, nowicjuszek, w tym trzy brygidki szwedzkie (większość Szwedek z osadzonego w Gdańsku pod koniec XVI wieku konwentu z macierzystego klasztoru w Vadstena stanęła jednak po stronie Dorothei Sparlings). Do kwietnia 1611 wygnanki przebywały w Oliwie, w gościnie u nieznanej z imienia siostry ówczesnego opata oliwskiego, ► Dawida Konarskiego, następnie przeniosły się do klasztoru norbertanek w Żukowie.
Władze miejskie przywróciły w tym czasie do funkcji przełożonej klasztoru Dorotheę Sparlings. Po jej śmierci (21 III 1612), za wiedzą ówczesnego biskupa włocławskiego i pomorskiego, Wawrzyńca Gembickiego, przy wsparciu rezolucji sejmowych i sejmikowych oraz dekretów królewskich, 19 IV 1612 wprowadzona została uroczyście do klasztoru brygidek. Ponownie została matką przełożoną, a 20 X 1614 ceremonialnie – przez tego samego biskupa – konsekrowana ksienią (opatką) klasztoru.
W maju–lipcu 1612 odparła próbę osadzenia w Gdańsku mniszek z Lublina (przybyła wówczas z wizytacją ksieni lubelskiego klasztoru, Agnieszka Jastkowska, realizatorka potrydenckiej reformy zakonu na ziemiach polskich – sieć założonych przez nią klasztorów składała się jednakże wyłącznie z jednego, żeńskiego konwentu). Pozostawała w tym czasie w kontaktach z przeorem klasztoru Marienforst koło Bonn, Johannesem Weyerem, wizytatorem i komisarzem zakonu w Rzeszy, reformatorem brygidiańskiego monastycyzmu na Zachodzie. Przeprowadzona w 1615 biskupia wizytacja wykazała wysoki stopień zdyscyplinowania gdańskiego konwentu żeńskiego, w tym czasie składającego się z coraz liczniejszych mniszek miejscowych (wiele z nich wywodziło się z Warmii) oraz – wciąż jeszcze – brygidek szwedzkich, stopniowo jednak wymierających.
Za jej rządów brygidkom udało się odzyskać z pomocą ówczesnego oficjała gdańskiego i pomorskiego, Adama Gołyńskiego, kontrolę nad częścią przejętego przez osoby prywatne uposażenia ziemskiego, w tym wsiami Ostróżki (w 1613) i Witomino (1615). Upomniała się również o prawa zwierzchnie nad pozostającymi pod gdańską administracją ► Siedlcami (kwiecień 1617), jednak starań o odzyskanie kontroli nad tą posiadłością nie udało się wówczas zakończyć sukcesem. Za jej kadencji trwała też rozbudowa klasztoru i przebudowa ► kościoła św. Brygidy, m.in. w 1617 dobudowano doń późnorenesansową wieżę. W dalszym ciągu pozostawała w dobrych relacjach z Towarzystwem Jezusowym. Sprzyjała nieudanej próbie osadzenia jezuitów w kościele św. Brygidy między kwietniem a wrześniem 1612 i zezwoliła na ustanowienie nadzwyczajnej jezuickiej kapelanii w tej świątyni w lipcu 1623, jednocześnie oddała do dyspozycji jezuitów kaplicę św. Marii Magdaleny. Spowiednikami zwyczajnymi brygidek byli w tym czasie cystersi pelplińscy. Była jednakże zdecydowanie przeciwna (co odnotowano w kronice klasztoru oliwskiego we wrześniu 1615) traktowaniu kościoła św. Brygidy jako zastępczej katolickiej świątyni parafialnej dla Gdańska.
W 1625 znalazła się w konflikcie z dwiema ostatnimi szwedzkimi brygidkami i na skutek ich buntu ustąpiła z funkcji. Krótko po niej ksienią została jedna ze szwedzkich mniszek (niewykluczone, że była nią zmarła 18 VII 1625 w Gdańsku dawna ksieni klasztoru w Vadstena, pochodząca z królewskiego rodu Katharina Olaffin), następnie urząd opatki objęła dotychczasowa przeorysza konwentu gdańskiego, Barbara Werders (była nią dowodnie we wrześniu 1625). Po śmierci (lub odsunięciu?) Barbary Werders, jeszcze w tym samym 1625 wybrano ksienią jej zdecydowaną przeciwniczkę, Barbarę Wichmann. Wówczas Katharina opuściła Gdańsk i od 1626 do ostatnich lat życia przebywała w klasztorze brygidek w Lublinie. W 1640, na fali narastającego nowego konfliktu o wykorzystywanie kościoła św. Brygidy przez jezuitów, myślano o jej ponownym sprowadzeniu do Gdańska i przywróceniu do funkcji ksieni. Projektu tego nie udało się jednak zrealizować.
Najprawdopodobniej była autorką spisanej po niemiecku kroniki klasztoru brygidek w Gdańsku Die Klosterchronik von St. Brigitten in Danzig. Kronika dość pobieżnie przedstawia wydarzenia z lat 1600–1618, a więc z okresu tuż przed jej przybyciem do klasztoru, następnie przedstawia czas najintensywniejszej działalności na rzecz naprawy życia zakonnego, w tym burzliwe dzieje walki o panowanie nad klasztorem w latach 1606–1612. Kronika spisana została językiem prostym, niewolnym od błędów ortograficznych i zniekształceń nazwisk i nazw własnych. Narracja w większości tekstu sporządzona została w trzeciej osobie, w kilku jednak fragmentach przechodzi w ton reporterski, pisany w pierwszej osobie (wyraźnie pochodzi zatem od świadka zdarzeń np. tajemnego, nocnego pochówku trumny z doczesnymi szczątkami Jansena). Tekst pisany był retrospektywnie, zapewne zaraz po 1618, a przed opuszczeniem Gdańska w 1626, nie jest też wolny od błędów chronologicznych. Autorka precyzyjnie bowiem wskazuje daty dzienne, miesięczne, jednak często myli się co do dat rocznych. Do części historycznej dołączono także część liturgiczną wraz z tzw. rubrycellami. Umieszczono w niej m.in. wykaz zalecanych podczas świąt i uroczystości pieśni i modlitw kościelnych wraz z zapisami nutowymi. Ten fragment kroniki przypisywany jest innej osobie, kantorce, Reginie Lichtenhagens (również Warmiaczce). Rękopis do marca 1945 przechowywano w zakrystii parafii św. Brygidy, a po wojnie znalazł się w Niemczech. W 1960 wydał go drukiem ks. ► Richard Stachnik. W jego opinii Katharina Engelsdorf była najbardziej prawdopodobną autorką części historycznej kroniki, co potwierdza wnikliwa analiza dzieła, w tym szczegółowość danych począwszy od września 1602 (roku jej wstąpienia do zakonu) do maja/czerwca 1612 (objęcie przełożeństwa w klasztorze), znajomość najbardziej sekretnych wydarzeń, a wreszcie dołączone do tekstu supliki jej autorstwa. Niezależnie od tego kronika jest pierwszym spisanym ręką kobiety dokumentem tego rodzaju w dziejach Gdańska, a także jedną z nielicznych kronik „kobiecych” epoki wczesnonowożytnej.
Bibliografia:
Annales Monasterii Olivensis, cur. Paweł Czaplewski, „Fontes TNT”, t. 20, 1916–1919, s. 185, 187-190, 201, 224, 232.
Historia Residentiae Gedanensis Societatis Jesu ab Anno 1585. Geschichte der Jesuitenresidenz in Danzig von 1585 bis 1642, hrsg. von Richard Stachnik (in Zusammen mit A. Triller), Köln–Wien 1986, s. 61, 81–83, 102-103, 114.
Die Klosterchronik von St. Brigitten in Danzig 1600–1618, bearb. von Richard Stachnik, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, Bd .30, 1960, 1, s. 63–119.
Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, hrsg. von Romuald Frydrychowicz, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein”, H. 54, 1912, s. 206.
Borkowska Małorzata (OSB), Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1, Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004, s. 255.
Bogdan Danuta, Przeracki Jerzy, Urzędnicy Starego i Nowego Miasta Braniewa do 1772 roku, Olsztyn 2018.
Kloskowski Grzegorz, Brygidianie i brygidki konwentu gdańskiego w dobie potrydenckiej, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, R. 52, 2008, nr 10/12, s. 694.
Kościelak Sławomir, Jezuici w Kaplicy św. Marii Magdaleny w Gdańsku na przełomie XVI–XVII wieku, „Teki Gdańskie” 2000, t. 2, s. 30–42.
Kościelak Sławomir, Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012, s. 135–136, 138–139, 203–204, 365.
Stachnik Richard, St. Brigitten Danzig. Geschichte der Brigittenenklosters und der St. Brigittenkirche in Danzig, Danzig 1940, s. 50–55.
