ZŁOTNICTWO

Z Encyklopedia Gdańska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

< Poprzednie Następne >
Srebrne gwizdki żeglarzy morskich, 1500–1550
Srebrny wilkom czeladników murarskich, Hieronymus Holl I, 1669
Srebrna misa do lavabo, Christian Pichgel I, przed 1700
Modlitewnik ze śpiewnikiem w srebrnej oprawie, około 1700
Srebrny puchar w winne grono, Nathanael Schlaubitz, początek XVIII wieku
Srebrny dzban liturgiczny do wina, M. Dietrich, 1709
Struś ze srebra ze strusim jajem, Beniamin Berendt I, 1713–1730
Srebrny wilkom gdańskich szyprów wiślanych, Gdańsk, Johann Jöde, 1727
Łódka na kadzidło ze srebra złoconego, Nathanael Schlaubitz, 1759–1761
Srebrny futerał na list gratulacyjny dla burmistrza Joachima Heinricha Weickhmanna, Johann Carl Roggatz, 1844

ZŁOTNICTWO, od średniowiecza rozwijało się w miastach (organizacje cechowe), na dworach królewskich i możnowładczych oraz w dużych ośrodkach religijnych. W Polsce pierwsze informacje o złotnikach miejskich pochodzą z XIII wieku (Kraków, Warszawa, Gdańsk, Elbląg, Lwów, Wrocław), w XV–XVI wieku największymi ośrodkami były: Kraków, Lwów, Gdańsk, Poznań, Toruń i Warszawa. Rozkwit złotnictwa w Polsce nastąpił w XVI i 1. połowie XVII wieku (na przełomie stuleci w Krakowie było około 100 warsztatów złotniczych, w Gdańsku – około 50, we Lwowie – około 40).

W Gdańsku gildia złotnicza istniała od XIV wieku. Nad Strzyżą wybudowano kuźnię srebra, która dała nazwę dzielnicy Srebrzysko, odlewnia srebra będąca w gestii cechu złotników znajdowała się od końca XVI do początku XIX wieku nad Kanałem Raduni w rejonie skrzyżowania z dzisiejszą ul. Hucisko (Silberhütte).

Cechą szczególną gdańskiego złotnictwa są przedstawienia figuralne o wykuwanym reliefie, popularne w XV, XVII i XVIII wieku. Miasto chlubiło się wyrobami o wysokiej próbie i doskonałej jakości, co świadczyło o mistrzowskim opanowaniu rzemiosła złotniczego. Przez wiele stuleci jedyną obowiązującą stale próbą była próba 13; wszystkie wyroby dodatkowo potwierdzano znakiem kontrolnym starszego cechu i herbem miasta. W średniowieczu gdańscy złotnicy pracowali przede wszystkim na potrzeby miejscowe.

Po inkorporacji Prus Królewskich do Rzeczypospolitej (1454) Gdańsk stał się głównym eksporterem wyrobów metalowych w głąb kraju. Rozwojowi rzemiosła sprzyjał wzrost zamożności mieszkańców i popyt na wyroby luksusowe. Złotnicy pozostawali w kontaktach ze sferą ludzi najbogatszych i wykształconych. Źródeł inspiracji szukali także w innych krajach. W średniowieczu były to Nadrenia i Westfalia, w XVII wieku Niderlandy, po wojnie trzynastoletniej Hamburg i Augsburg (który w XVIII wieku był pośrednikiem w rozpowszechnianiu wzorów francuskich).

Jak liczne musiały być dzieła złotnicze w Gdańsku od połowy XIV wieku do około 1577, dowiadujemy się ze sporządzanych w 1576 spisów inwentaryzacyjnych sreber stopionych w 1577; z uzyskanego kruszcu wybijano monety oblężnicze przeznaczone na żołd dla zaciężnych, broniących gdańszczan przed wojskami króla Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Przetopiono między innymi wielki krucyfiks i wielką monstrancję (łącznie o masie 16 kg), mniejszy krucyfiks i monstrancję (łącznie 10 kg), figury 12 apostołów, każda o masie przeszło 2 kg, postać Chrystusa Zbawiciela z globem i krzyżem (ponad 4 kg), posąg Marii z Dzieciątkiem (33 kg), hermę św. Barbary i rzeźbę przedstawiającą świętą (8 kg), grupę św. Jerzego walczącego ze smokiem – z wyposażenia kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (NMP), relikwiarz św. Barbary, z którego wyjęto fragment kości, ze srebrnymi postaciami aniołów, różańcem i koroną (37 kg). Podobnie postąpiono z większością sreber należących do kaplic, bractw i innych kościołów. W ratuszach Starego i Głównego Miasta złożono łącznie 2 tony srebra wartości około 21 tysięcy talarów. Po wyjęciu kamieni szlachetnych kruszec przetopiono i wybito z niego talary oblężnicze z wizerunkiem Chrystusa Salvatora Mundi. Gdańszczanom udało się zawrzeć z królem ugodę, złożyli wiernopoddańczą przysięgę, srebro pozostało, ale dzieła sztuki przepadły. Prawdopodobnie nieliczne dzieła z kościołów gdańskich wykonane przed 1577 i po, zachowane in situ (jak np. cyborium późnogotyckie z około 1500), zostały przekazane w 1937 przez gminę luterańską przy kościele NMP do zbiorów ówczesnego Muzeum Miejskiego.

W XVII i XVIII wieku tworzyli w Gdańsku mistrzowie rodzimi i przybysze z innych rejonów Niemiec, w tym Śląska. Do najbardziej cenionych złotników tego okresu zalicza się gdańską rodzinę Schlaubitzów; tworzyli ją Nathanael i Johann Gottfried. Wiele ich dzieł powstało na zamówienie kościołów w Gdańsku i w Polsce, dworu królewskiego oraz magnaterii. Tu też zaopatrywały się w upominki poselstwa udające się z wizytą do carów rosyjskich. Część z nich można dziś podziwiać w skarbcu kremlowskim i petersburskim Ermitażu. Z innych mistrzów należy wymienić Petera van den Rennena, twórcy obok innych dzieł relikwiarzy św. Wojciecha dla katedry gnieźnieńskiej i św. Stanisława Biskupa dla katedry wawelskiej. Dla króla Jana Kazimierza pracował działający tu od 1643, przybyły z Niemiec Andreas Mackensen, potem na przełomie XVII i XVIII wieku jego syn Andreas II, działali Paul Decker (1677–1713), Michael Dietrich. W 2. połowie XVIII wieku dominowały w Gdańsku warsztaty Friedricha Wilhelma Endego (1720–1799), potem jego synów Friedricha Wilhelma i Johanna Carla, Emmanuela Ellerholza (1725–1800), Friedricha Wilhelma Sponholtza, potem syna Emmanuela (1760–1807), Carla Davida Rathsa (1736–1796), którego warsztat przejął zięć Carl Stumpf, założyciel dominującej w Gdańsku do 1939 firmy rodzinnej.

Dla kościołów w gdańskich pracowniach powstawały złote, pozłacane i srebrne krucyfiksy, monstrancje, relikwiarze, kielichy i pateny mszalne, nierzadko wysadzane szlachetnymi kamieniami. Wyroby ze srebra często ozdabiano bursztynem. Z prac dla prywatnych odbiorców tworzono – wykonywane podobną techniką – różnego rodzaju puchary, w tym cechowe tzw. wilkomy, kufle do piwa, zastawy stołowe (wazy, talerze, półmiski, cukiernice, kubki, łyżki, łyżeczki), od XVII wieku indywidualne widelce i noże, elementy zegarów i zegarków kieszonkowych, świeczniki, tabakiery i rozmaite bibeloty i gadżety. Przykładem może być wilkom gdańskich żeglarzy morskich z rogu żubra z okuciami z rytowanej złoconej miedzi, datowany na 2. połowę XV wieku, przekazany w 1885 do gdańskiego Kunstgewerbemuseum ( Muzeum Rzemiosła Artystycznego). W Muzeum Narodowym w Gdańsku znajduje się 8 gdańskich barokowych kufli ze złoconego srebra. Ich bogata dekoracja figuralna i ornamentalna wykonana jest w zarzuconej dziś technice trybowania, czyli wykuwania w srebrnej blasze i cyzelowania. Specjalnością gdańskich mistrzów były kompozycje ze scenami z Biblii, epizody z żywotów antycznych bohaterów, sceny inspirowane emblematyką niderlandzką, rzadziej tematy rodzajowe.

Dzieła złotnicze opuszczały Gdańsk, szczególnie w końcu XVIII wieku, miasto ubożało, emigrowały niektóre zamożne rodziny. W 1816 roku władze pruskie rozwiązały cech, a złotnicy skupili się w luźnej korporacji zawodowej Gewerk der Juweliere Gold und Silberarbeiter, działali w jedno lub dwuosobowych warsztatach. Nie powstawały wówczas dzieła wybitne, trzon produkcji złotniczej stanowiły niewielkie naczynia korpusowe i sztućce. W 1861 złotnik Carl Moritz Stumpf jako pierwszy przekształcił tradycyjny rodzinny warsztat w nowoczesną firmę o charakterze manufaktury. Zakupione przez niego stalowe maszyny do sztancowania pozwoliły na tanią produkcję. Z czasem firma M. Stumpf und Sohn zaczęła nabywać srebrne wyroby dużych południowoniemieckich i bremeńskich firm i sprzedawała je, dodając swój stempel.

Podobnie działały mniejsze, ale również cenione XIX-wieczne gdańskie firmy, jak Carl Hermann Danziger czy Robert Adolph Rosalowsky. Gdańscy złotnicy Carl Moritz Stumpf i Johann Carl Roggatz byli autorami dużego srebrnego modelu galery z Dworu Artusa ofiarowanego w 1858 przez władze gdańskie pruskiemu następcy tronu Fryderykowi Wilhelmowi z okazji jego ślubu z księżniczką Wiktorią, córką królowej angielskiej. Dzieło to można podziwiać obecnie w galerii hamburskiego muzeum w Altonie. Dzieła gdańskich złotników, rozproszone po świecie, są ozdobą kolekcji wielu polskich i zagranicznych muzeów, bywają wymieniane w katalogach domów aukcyjnych i kolekcjach europejskiego złotnictwa. JMY

Starsi cechu złotników 1378–1793 (Ältermann – Obermeister)
Rok Imię i nazwisko
1378 Marcus
1437 Erasmus Schufenhauer
1445 Claus Eckstede
1446 Tidemann Forste
1457 Heinrik Voess
1458 Hans Kolner
1462 Hans Gobelyn
1463 Nicolaus Schulte
1464 Peter Ellegast
1465 Hans Gobelyn
1466 Nicolaus Schulte
1467 Johannes Platenau
1468 Andreas Schulte
1469 Matiss Auwstyn
1470 Nicolaus Schulte
1471 Caspar Tyle
1472 Hans Furchheer (Furesheer)
1473 Celestinus Kruss
1474 Benedict Kretzmer
1475 Andres Schulte
1476 Leonhard Reberch
1478 Nicolaus Schulte
1479 Hans Colner
1480 Jorge Gerdt
1481 Andres Schulte
1482 Benedict Kretzmer
1483 Hans Colner
1484 Hans Bueck
1485 Leonhard Reberch
1486 Michael Wulff
1487 Benedict Kretzmer
1488 Hans Bueck
1489 Kasper Frolick
1490 Hans Drost
1491 Hans Colner
1492 Benedict Kretzmer
1493 Hans Bueck
1495 Paul Crowel
1496 Hans Colner
1497 Steffen Pellinghussen (Pennynghusen)
1498 Ambrosius Colner
1499 Lorentz Giferitz
1500 Lucas Jusskow
1501 Heinrich Bornholm
1502 Paul Marquart
1503 Paul Crowel
1504 Jacob Kroger
1505 Hans Bueck
1506 Lukas Juskow
1507 Heinrich Bornholm
1508 Bartholomäus Austeyn
1509 Paul Marquart
1510 Paul Crowel
1511 Hans Degener
1512 Lucas Juskow
1513 Lorenz Buck
1514 Marteyn Fogeler
1515 Paul Hegener
1516 Paul Marquart
1517 Hans Brusskorn
1518 Hans Jon
1519 Hans Degener
1520 Jorgen Jon
1521 Clawes Molner
1522 Hans Myke
1523 Hans Brusskorn
1524 Blasius Grunow
1525 Jorge Colner
1526–1532 brak danych
1533 Jacob Klatte
1534 Borgart Hoppener
1535 Blasius Gronau
1536 Greger Rölau
1537 Tewes Schulze
1538 Jorgen Buk
1539 Franz Schulte
1540 Hieronimus Messner
1541 Augustein Syckmann
1542 Simon Platyn
1543 Jorgen Junter
1544 Simon Schulte II
1545 Burchkarth Hoppener
1546 Gregor Rele
1547 Andreas Stechmesser
1548 Franz Schulte
1549 Hans Mytlynck (Mitlinek)
1550 Simon Platyn
1551 Hans Becker
1552 Jorgen Junter
1553 Mathias Rode
1554 Simon Schulte
1555 Hans Struss
1556 Niclis Loff
1557 Jorgen Jon
1558 Greger Rolau
1559 Hans Gronau I
1560 Andres Stechmesser
1561 Hans Notke (Noethke)
1562 Hans Bekker
1563 Matthes Runge
1564 Hans Gronau I
1565 Lorenz Tydeke
1566 Hans Gronau I
1567 Hans Notke (Noethke)
1568 Andreas Welcke
1569 Lorenz Tydeke
1570 Hans Colner
1571 Jacob Harmen
1572 Jürgen Gronau
1573 Hans Notke (Noethke)
1574 Paul Schulz
1575 Lorenz Tydeke
1576 Peter Schröder
1577 Andreas Wilke
1578 Hinrich Schulz
1579 Hans Manffras
1580 Gergen Grunau
1581 Peter Schröder
1582 Jacob Wilke
1583 Jacob Harmen
1584 Thomas Schultze
1585 Hans Brömmer
1586 Heinrich Kessel
1587 Andreas Stechmesser
1588 Thomas Schultze
1589 Gergen Gronau
1590 Balczer Nickel
1591 Heinrich Schulze
1592 Heinrich Kessel
1593 Hans Speck
1594 Daniel Gronau
1595 Thomas Schultze
1596 Abraham Rike
1597 Jacob Demantz
1598 Heinrich Kessel
1599 Paul Schwert II
1600 Reinhard (Reinholt) von der Rennen
1601 Hans Speck
1602 Abraham Rike
1603 Hieronimus Frobenius
1604 Daniel Gronau
1605 Reinhard von der Rennen
1606 Christian Detloff
1607 Bartelmes Preusse
1608 Jochim Scharping
1609 Hieronimus Frobenius
1610 Reinhard von der Rennen
1611 Georgen Schmitt
1612 Hans Huplis
1613 Christian Detloff
1614 Lucas Kadau
1615 Hieronimus Frobenius
1616 Gergen Yesse (Jesse)
1617 Jochim Scharpnick
1618 Zacharias Dersau
1619 Reinhardt von der Rennen
1620 Christian Dietloff
1621 Georgen Schmitt
1622 Daniel Asaricus
1623 Joachim Scharpnick
1624 Hans Peckberner
1625 Hieronimus Frobenius
1626–1627 Christian Junge
1628 Zacharias Dersau
1629 Andreas Stechmesser
1630 Hans Jürgen
1631 Heinrich Gottschalck
1632 Gergen Jesse
1633 Gabriel Wulff
1634 Greger Ferdinandes
1635 Greger Frobenius
1636 Heinrich Gottschalck
1637 Reinhold Uphagen
1638 Georgenn Hoffmann
1639 Lucas Schnitter
1640 Hans Jürgen
1641 Johann Detloff
1642 Jacob Hermen
1643 Hieronymus Edel
1644 Gregor Frobenius
1645 Christian Paul
1646 Gabriel Wulff
1647 Jacob Schmidt
1648 Georg Hebenstreit
1649 Hans Polman
1650 Andreas Mackensen I
1651 Daniel Detloff
1652 Hieronymus Edel
1653 Andreas Schwenke
1654 Christian Paul
1655 Andreas Schmidt
1656 Gregor Frobenius
1657 Hans Rode
1658 Hans Georg Schmidt
1659 Ernst Kadau I
1660 Adam Freymann
1661 Matthias Pichgel I
1662 Andreas Schwenck
1663 Andreas Mackensen I
1664 Johann Uphagen
1665 Hieronymus Edel
1666 Henning Probst
1667 Matthias Pichgel I
1668 Adam Freymann
1669 Ernst Kadau I
1670 Peter Röde II
1671 Hans (Johannes) Polmann (zob. Lukasa Kadaua)
1672 Hieronymus Edel
1673 Henning Probst
1674 Johann Uphagen
1675 Peter Röde II
1676 Gottfried Schmidt
1677 Greger Zobel
1678 Johann Uphagen
1679–1680 Adam Freymann
1681 Ernst Kadau II
1682 Jakob Beckhausen
1683 Christian Hasse
1684 Peter Röde II
1685 Jakob Beckhausen
1686 Ernst Kadau II
1687–1688 Christian Hasse
1689 Peter Röde II
1690 Benedict Clausen
1691 Tobias Schmidt
1692 Christian Pichgel I
1693 Johann Meinertz
1694 Jakob Beckhausen
1695 Benedict Clausen
1696 Tobias Schmidt
1697 Christian Pichgel I
1698 Konrad Jakob Keseberg
1699 Nathaniel Pressding II
1700–1701 Tobias Schmidt
1702 Daniel Friedrich Mylius
1703 Nathanael Schlaubitz
1704 Andreas Schwenck
1705 Peter Röde III
1706 Tobias Schmidt
1707 Benedict Clausen
1708 Daniel Friedrich Mylius
1709 Siegfried Örnster
1710–1711 Hieronymus Holl II
1712 Christoph Wonnecker
1713 Matthias Pichgel II
1714 Tobias Schmidt
1715 Nathanael Schlaubitz
1716 Siegfried Örnster
1717 Lorenz Dietrich
1718 Hieronymus Holl II
1719 Michael Dietrich
1720 Christoph Wonnecker
1721 Matthias Pichgel II
1722 Siegfried Örnster
1723 Nathanael Schlaubitz
1724 Lorenz Dietrich
1725 Constantin Hein
1726 Michael Dietrich
1727 Johann Jöde
1728 Siegfried Örnster
1729 Beniamin Berendt I
1730 Lorenz Dietrich
1731 Constantin Hein
1732 Michael Dietrich
1733 Johann Jöde
1734 Beniamin Berendt I
1735 Johann Christian Holl I
1736 Beniamin Ephraim Schmidt
1737 Constantin Hein
1738 Lorenz Dietrich
1739 Gottfried Wendt (zm. 22 stycznia)

Lorenz Dietrich (od II kwartału)
1740 Constantin Quartier
1741 Michael Dietrich
1742 Johann Christoph Wonnecker
1743 Beniamin Berendt I
1744 Lorenz Dietrich
1745 Jakob Haase
1746 Johann Christoph Wonnecker
1747 Beniamin Berendt I
1748 Wilhelm Raths
1749 Jakob Haase
1750 Beniamin Döbler
1751 Johann Goffried Schlaubitz
1752 Christoph Türck
1753 Beniamin Berendt I
1754 Johann Christoph Wonnecker
1755 Johann Constantin Lange
1756 Wilhelm Rahts
1757 Michael Schleich
1758 Christoph Türck
1759 Jakob Haase
1760 Johann Carl Dietrich
1761 Johann Constantin Lange
1762 Wilhelm Raths
1763 Christian von Hausen
1764 Christoph Türck
1765 Michael Schleich
1766 Wilhelm Raths
1767 Christian von Hausen
1768 Johann Adam Lange
1769 Michael Schleich
1770 Friedrich Wilhelm Ende
1771 Johann Lehnert
1772 Johann Adam Lange
1773 Christoph Hecker
1774 Friedrich Wilhelm Ende
1775 Johann Lehnert
1776 Johann Adam Lange
1777 Christoph Hecker
1778 Joachim Christian Franck
1779 Johann Lehnert
1780 Gottlieb Deinlein
1781 Emmanuel Ellerholtz
1782 Joachim Christian Franck
1783 Friedrich Wilhelm Sponholtz
1784 Gottlieb Deinlein (zmarł)

Joachim Christian Franck
1785 Emmanuel Ellerholtz
1786 Johann Adam Lange
1787 Friedrich Wilhelm Sponholtz
1788 Joachim Christian Franck
1789 Carl Ludwig Berendt
1790 Johann Adam Lange
1791 Emmanuel Ellerholtz
1792 Johann Gottlieb Fischer
1793 Carl Ludwig Berendt
Wykaz według: E. von Czihak, Die Edelschmiedekunst frühere Zeiten in Preussen, Zweiter Teil: Westpreussen, Leipzig 1908, s. 91-94
<br/ MrGl
Starsi cechu złotników 1794–1945 (Ältermann – Obermeister)
Rok Imię i nazwisko
1794 Joachim Christian Franck
1795 Emmanuel Ellerholz
1796 Johann Gottlieb Fischer
1797 Carl Ludwig Berendt
1798 Joachim Christian Franck
1799 Johann Gottlieb Stegemann
1800 Johann Gottlieb Fischer
1801 Johann Carl Hecker
1802 Joachim Christian Franck
1803 Johann Gottlieb Stegemann
1804 Johann Gottlieb Fischer
1805 Johann Carl Hecker
1806 Frierdich Wilhelm Ende
1807 Emmanuel Ellerholtz
1808 Johann Gottlieb Fischer
1809 Johann Friedrich Kretschmer
1810 Frierdich Wilhelm Ende
1811 Christian Wandel
1812 Johann Gottlieb Ulrich
1813 Johann Friedrich Kretschmer
1814 Carl Stumpf
1815 Christian Wandel
1816 Johann Gottlieb Ulrich
1817 Johann Friedrich Kretschmer
1818–1819 Carl Stumpf
1820 Johann Gottlieb Ulrich
1821–1828 Carl Beniamin Schultz
1829–1833 Johann Jacob Raths
1834–1835 Gottlieb Ephraim Wulsten
1836 Johann Jacob Raths
1837–1839 Gottlieb Ephraim Wulsten
1840 Carl Moritz Stumpf
1841–1844 Carl August Winkelmann
1845 Carl Moritz Stumpf
1846–1849 Carl August Winkelmann
1850–1851 Carl Moritz Stumpf
1852 Carl Heinrich Momber
1853–1855 Adolph Golchert
1856–1861 Ferdinand Robert Raths
1862 Theodor Hermann Meyer
1863–1867 Robert Adolph Rosalowsky
1867–1874 Edwin Lubatz
1874–1879 Carl Friedrich Sohr
1880–1883 Johann Wilhelm Gustav Heberlein
1883–1896 brak danych
1897–1901 Robert Adolph Rosalowsky
1902–1905 Gustav Hermann Seeger
1906 Paul Fliege
1907–1912 Erich Albert Moritz Stumpf
1913 brak danych
1914–1921 dr Johannes Kniewel
1922–1927 Paul Fliege
1928 Leo Nietzner
1929 Paul Fliege
1930–1935 Hugo Frosien
1935–1938* Bruno Witt
1939* Erich Albert Moritz Stumpf
1940–1942** Karl Heinz Stumpf
1943–1945 brak danych
* Wspólny cech złotników i zegarmistrzów Wolnego Miasta (Goldschmied und Uhrenmacher Innung)

⃰ ⃰ Cech złotników i wytwórców wyrobów ze srebra (Gold und Silberschnitte Innung)

Wykaz według: E. von Czihak, Die Edelschmiedekunst frühere Zeiten in Preussen, Zweiter Teil: Westpreussen, Leipzig 1908, s. 91-94
<br/ MrGl
⇦ WRÓĆ
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania