SYNAGOGI
| < Poprzednie | Następne > |
SYNAGOGI. Pierwsze synagogi powstawały w miejscach osiedlania się Żydów na gdańskich przedmieściach, w Starych Szkotach i Winnicy (po zjednoczeniu obu gmin w początku XVII wieku jedną z 2 posiadanych przekazano bractwu Chewra Kadisz), we Wrzeszczu (w 1749 dom modlitwy, od 1775 drewniana synagoga w okolicach obecnej ul. Dmowskiego) i przy Mattenbuden (ul. Szopy) na Dolnym Mieście. Do XVII wieku, z powodu zakazu Rady Miejskiej odprawiania żydowskich praktyk religijnych i tworzenia sal modlitw w obrębie murów miejskich, zbiorowe modły urządzano w zaimprowizowanych miejscach, np. karczmach.
Po zamieszkaniu (od 1814) Żydów w mieście, osiedleni przy Breitgasse (ul. Szeroka) w 1818 roku dostosowali do potrzeb religijnych pomieszczenia w budynku spichrza pod nr 130 (obecnie trawnik obok ul. Podmurze), przebudowane w 1851 na synagogę (pierwsze nabożeństwo 28 V). Po jej pożarze 19 VI 1858 zbudowano nową bożnicę (tzw. reformowaną) przy ul. Szerokiej 130, otwartą 27 VIII 1859 (z udziałem władz rejencji i miasta). Istniała przy niej szkoła, która nie miała większego znaczenia, ponieważ dzieci żydowskie posyłano do szkół miejskich. Członkowie gminy Szopy zainaugurowali modły w swojej synagodze przy Mattenbuden 26 (ul. Szopy) 11 IX 1838 (jej otwarcie nastąpiło z udziałem najwyższych władz rejencji i miasta); odbudowana po pożarze w 1844 roku mogła pomieścić około tysiąca wiernych (częściowo na terenie który zajmowała znajdują się od 1994 zabudowania Akademii Muzycznej przy ul. Łąkowej 1-2).
Gmina ze Starych Szkotów urządziła miejsce modlitw w wydzierżawionej na określony czas od miasta oficynie przy Junkergasse 6 (ul. Pańska), z dodatkowym wejściem od Mauergang 3 (ul. Podmurze)), podobnie jak synagoga gminy z Winnicy w budynku przy Lawendelgasse 8 (ul. Lawendowa, róg Straganiarskiej), a gmina z Wrzeszcza w budynku przy Johannisgasse 67 (ul. Świętojańska, róg Słomianej).
Po stworzeniu w roku 1883 Gminy Synagogalnej, w 1887 oddano do użytku wiernym Wielką Synagogę, urządzoną wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, gdzie mężczyźni i kobiety zajmowali miejsca w jednej sali, a śpiewom towarzyszył akompaniament okazałych organów. Sprzedano w związku z tym budynek synagogi przy Breitgasse (ul. Szeroka), natomiast ortodoksyjna gmina polska (nieakceptująca języka niemieckiego w liturgii, obecności kobiet podczas modłów i akompaniamentu organów) nadal korzystała z synagogi przy Mattenbuden (ul. Szopy), gdzie znajdowała się również szkoła i drukarnia. Zlokalizowany na tyłach synagogi budynek oddano do dyspozycji chasydów.
Po 1919 roku i osiedleniu się Żydów emigrantów we Wrzeszczu i Oliwie, niemogących z powodu przepisów religijnych jeździć w święta do Śródmieścia, od roku 1922 podejmowali starania o utworzenie we Wrzeszczu własnego domu modlitwy. Obawiając się rozpadu Gminy Synagogalnej, początkowo wydano zgodę na modlitwy w lokalach należących do członków gminy. Dopiero po powołaniu Wrzeszczańskiego Stowarzyszenia Synagogalnego władze Gminy Synagogalnej wydały zgodę na budowę Nowej Synagogi przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów 7). W maju 1924 powołano komisję do jej budowy (głównym projektantem był architekt Robert Friedmann z Hamburga), 5 VIII 1925 wmurowano kamień węgielny, 25 IX 1927 oddano ją do użytku z przeznaczeniem dla wyznawców judaizmu konserwatywnego. Podczas tzw. nocy kryształowej 12 XI 1938 bojówki hitlerowskie podjęły próbę jej spalenia. Przemysłowiec Izaak Grünberg w 1932 roku ufundował salę modlitwy przy Am Sande (ul. Na Piaskach), wykorzystywaną do sierpnia 1938.
Po zawarciu w styczniu 1939 umowy między władzami II Wolnego Miasta Gdańska a Żydami w sprawie emigracji Żydów i sprzedaży ich posiadłości miastu, w kwietniu 1939 Niemcy przystąpili do rozbiórki synagogi przy Mattenbuden (ul. Szopy); w maju zburzono Wielką Synagogę, a Nową Synagogę we Wrzeszczu przeznaczono na magazyn firmy Bernharda Hagemanna. W 1946 roku ta ostatnia powróciła do dyspozycji kongregacji żydowskiej. Z powodu emigracji wiernych i braku środków na utrzymanie, zwrócona w 1951 władzom miejskim, pełniła funkcję Państwowej Szkoły Muzycznej II stopnia ( Zespół Szkół Muzycznych). Od połowy lat 90 XX wieku społeczność żydowska korzysta z sali koncertowej szkoły, organizując w niej uroczystości środowiskowe. 3 VIII 1998 sąd w Warszawie przyznał budynek Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku; w wyniku porozumienia gmina przejęła czasowo (do znalezienia przez władze miasta siedziby dla szkoły muzycznej) cztery pomieszczenia. 9 I 1999 Gmina Żydowska otworzyła w odzyskanej części salę modlitw, koszerną stołówkę i biuro.
W 2002 spór o prawo własności Nowej Synagogi toczyły Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) i Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego w Gdańsku. Na podstawie wyroku sądowego prawo własności otrzymał ZGWŻ, 31 VIII 2009 budynek Nowej Synagogi przeszedł całkowicie pod zarządzanie filii gdańskiej ZGWŻ.
