STRAŻE OBYWATELSKIE
| < Poprzednie | Następne > |
STRAŻE OBYWATELSKIE, funkcjonujące w średniowieczu i czasach nowożytnych (do końca XVIII wieku), powoływane pod broń w określonych sytuacjach formacje mieszczańskie. Obowiązek czynnego uczestnictwa w obronie miasta stanowił jeden z warunków uzyskania prawa obywatelskiego w Gdańsku; kwestie te wynikały z zapisów prawa chełmińskiego i były regulowane w Gdańsku przepisami zawartymi w wilkierzach miejskich (z 1455, 1479, 1597 i 1761 roku). Zgodnie z ich treścią, każdy posiadający prawo miejskie obywatel zobligowany był do wyekwipowania się na własny koszt w broń przyboczną, na którą składały się w średniowieczu zbroja i broń sieczna, w czasach nowożytnych – broń palna, broń sieczna oraz torba na amunicję. Tak uzbrojeni obywatele mieli obowiązek stawiania się na wezwanie władz miasta i pełnienia służby o charakterze militarnym w sytuacji zagrożenia wojennego miasta. Musieli regularnie ćwiczyć strzelanie do tarczy, od roku 1645 odbywać obowiązkową musztrę. Powoływanie pod broń mieszczan praktykowano już w czasach przynależności miasta do zakonu krzyżackiego. Również w latach wojny trzynastoletniej gdańszczanie wspomagali militarnie królów polskich, wystawiając pokaźną liczbę uzbrojonych mieszczan. Owe wojskowe funkcje mieszczańskiego „pospolitego ruszenia” realizowano także w czasach nowożytnych, aczkolwiek niezbyt długo; rola tych formacji skończyła się w 1577 roku, kiedy to poniosły one klęskę w starciu z regularnymi wojskami polskimi w bitwie pod Lubieszewem ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). Odtąd, jak np. podczas pierwszej wojny polsko-szwedzkiej (1626–1629), wyznaczano strażom obywatelskim zadania z wojskowego punktu widzenia drugorzędne, a mianowicie wykorzystywano je jedynie jako jednostki pomocnicze obsadzające miejskie fortyfikacje i uczestniczące w obronie miasta w sytuacji zagrożenia wojennego. W takiej roli wystąpiły one po raz ostatni na większą skalę podczas oblężenia Gdańska w 1734 roku przez wojska rosyjskie i saskie.
Od 1. połowy XVII wieku zorganizowane na sposób wojskowy formacje miejskiej milicji brały również udział w utrzymywaniu porządku publicznego i bezpieczeństwa na terenie miasta, w tym także w czasie pokoju. Obywatele Gdańska zmuszeni byli stawać na wezwanie władz miejskich w sytuacji zagrożenia pożarowego oraz pełnić straż nocną. Pełniły one również funkcję reprezentacyjną podczas uroczystości miejskich, zwłaszcza podczas wjazdów do Gdańska królów polskich. Stanowiły wówczas również pewnego rodzaju demonstrację siły potężnego miasta, gdyż liczebność oddziałów dochodziła w XVII wieku do 10 tysięcy osób. Formacje milicji mieszczańskiej oparte były już w późnym średniowieczu o strukturę terytorialną; o przynależności do poszczególnych oddziałów decydowało miejsce zamieszkania obywatela, tzw. kwartał, bazujący na podziale terenowym Głównego Miasta. Powstały w ten sposób 4 podstawowe regimenty: Kwartału Kogi (chorągiew koloru czerwonego), Kwartału Wysokiego (chorągiew biała), Kwartału Szerokiego (chorągiew niebieska), Kwartału Rybackiego (chorągiew pomarańczowa). Uchwałą Rady Miejskiej z 7 II 1646 utworzono piąty regiment, tzw. pstrokaty (z uwagi na różnokolorowe chorągwie, pod którymi zbierali się ich członkowie), składający się z obywateli zamieszkałych poza obwałowaniami miejskimi. Legitymujące się prawem miejskim osoby zamieszkałe na terenie Starego Miasta i Starego Przedmieścia inkorporowane były do regimentów głównomiejskich. W 1677 roku sformowano z obywateli miejskich ze Starego Przedmieścia dodatkowy regiment zielony. Podstawową i najmniejszą jednostkę straży obywatelskich, w skład której wchodzili mieszczanie z 10 sąsiadujących ze sobą domostw, stanowiła rota dowodzona przez rotmistrza. Pierwotnie (jeszcze w 1638) każdy z kwaternych regimentów dzielił się na 8 kompanii, natomiast po reformie z lutego 1646 ustalił się podział na 12 chorągwi przynależnych do każdego kwartału. Oddziały te uzupełniały 3 formacje konne, składające się z kawalerów (nieżonatych obywateli), kupców oraz rzeźników, którzy musieli się wyekwipować na własny koszt, oraz oddział szyprów. Na czele regimentów stali najmłodsi urzędujący rajcy (trzech z Głównego Miasta i jeden ze Starego Miasta). Stanowiska dowódcze, jak również prestiżowe funkcje chorążych, stanowiły na ogół pierwszy etap kariery urzędniczej członków rodów patrycjuszowskich w mieście. Zob. też policja.
