Tekst źródłowy strony ROK 1945

{{paper}}
[[File:1_Rok_1945-3.jpg|thumb|Mobilizacja Volkssturmu, gdańszczan w wieku 16–60 lat, do prac przy budowie umocnień obronnych na tzw. „polach majowych” przed [[TECHNISCHE HOCHSCHULE DANZIG| Technische Hochschule]] Danzig 18 X 1944, miedzy innymi widoczne hasło: „Ludzie powstają i wybucha burza” (z wiersza Theodora Körnera z 1813, z okresu wojen napoleońskich)]]
[[File:2_Rok_1945-5.jpg|thumb|Gdański Volkssturm przed rozpoczęciem prac przy umocnieniach obronnych na tzw. „Polach Majowych” przed [[TECHNISCHE HOCHSCHULE DANZIG| Technische Hochschule Danzig]] 18 X 1944]]
[[File:3_Rok_1945-8.jpg|thumb|Jesień 1944, mieszkańcy Gdańska podczas prac nad umocnieniami przedpola miasta]]
[[File:4_Rok_1945-6.jpg|thumb|Zaprzysiężenie na Długim Targu i ul. Długie około 12 tysięcy członków gdańskiego Volkssturmu, 12 XI 1944]]
[[File:5_Rok_1945-7.jpg|thumb|Szef sztabu SA Wilhelm Schepmann przemawia do członków gdańskiego Volkssturmu, 12 XI 1944]]
[[File:6_Rok_1945-1.jpg|thumb|Defilada wojsk niemieckich przed zaprzysiężonym gdańskim Volkssturmem na Długim Targu, 12 XI 1944]]
[[File:7_Rok_1945-2.jpg|thumb|Zaprzysiężeni członkowie gdańskiego Volkssturmu z bronią na Długim Targu (w tle kamieniczki nr 14–17) ]]
[[File:1_Rok_1945.jpg|thumb|28 III 1945 flaga polska na [[DWÓR ARTUSA| Dworze Artusa]], zawieszona przez czołgistę Zbigniewa Michela]]
[[File: 2a_Rok_1945.jpg |thumb|  28 III 1945, widok z Długiego Targu na ul. Długą]]
[[File:3_Rok_1945.jpg|thumb|[[CHLEBOWSKI STANISŁAW| Stanisław Chlebowski]], ''Wyzwolenie Gdańska'']]
[[File:Maksymilian Leon Kasprowicz, Wyzwolenie Gdańska, 1952.JPG|thumb|Maksymilian Leon Kasprowicz ''Wyzwolenie Gdańska'', 1952]]
[[File: Plac_Hanzy_1945.jpg |thumb| Skrzyżowanie [[PLAC HANZY | Placu Hanzy]] (z lewej) z Pfefferstadt (ul. Korzenna, tzw. Nowa Korzenna), marzec 1945]]
[[File:1945,_3843_-_mniejsze.jpg|thumb|Zdjęcie lotnicze Śródmieścia Gdańska, 1947, fot. Jerzy Główczewski (z samolotu Aeroklubu Warszawskiego)]]
[[File:Ulica Piwna i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok od strony zachodniej, po 1945.JPG|thumb|Ulica Piwna i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok od strony zachodniej, po 1945]]
[[File:Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zniszczony w czasie walk w 1945 roku, widok od strony wschodniej, po 1950.JPG|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zniszczony w czasie walk <br/> w 1945 roku, widok od strony wschodniej, po 1950]]
[[File:Dwór Artusa po 1945 roku.JPG|thumb|Dwór Artusa po 1945 roku]]
[[File:Ratusz Głównego Miasta po zniszczeniach wojennych, widok od strony południowo-wschodniej, 1947.JPG|thumb|Ratusz Głównego Miasta po zniszczeniach wojennych, widok od strony południowo-wschodniej, 1947]]
[[File:Widok z wieży Ratusza Głównego Miasta w kierunku ul. Żabi Kruk, na pierwszym planie ul. Ogarna, w głębi po lewej kościół św. Piotra i Pawła, po prawej kościół św. Trójcy, 1945.JPG|thumb|Widok z wieży Ratusza Głównego Miasta w kierunku ul. Żabi Kruk, na pierwszym planie ul. Ogarna, w głębi po lewej kościół św. Piotra <br/> i Pawła, po prawej kościół <br/> św. Trójcy, 1945]]
[[File:Kościół św. Piotra i Pawła (z prawej) i nieistniejące dziś kamieniczki przy ul. Żabi Kruk, widok od strony południowej, 1945–1950.JPG|thumb|Kościół św. Piotra i Pawła <br/> (z prawej) i nieistniejące dziś kamieniczki przy ul. Żabi Kruk, widok od strony południowej, 1945–1950]]
[[File:Widok z wieży Ratusza Głównego Miasta w kierunku ulic Mariackiej (na pierwszym planie), św. Ducha i Szerokiej, po 1950.JPG|thumb|Widok z wieży Ratusza Głównego Miasta w kierunku ulic Mariackiej (na pierwszym planie), św. Ducha i Szerokiej, po 1950]]
[[File:Zrujnowana fasada Złotej Kamieniczki, około 1950.jpg|thumb|Zrujnowana fasada Złotej Kamieniczki, około 1950]]
[[File:Ruina domu przy ul. Korzennej 36, po 1945.JPG|thumb|Ruina domu przy ul. Korzennej 36, <br/> po 1945]]
[[File:Zgliszcza Domu Towarzystwa Przyrodniczego, 1945.JPG|thumb|Zgliszcza Domu Towarzystwa Przyrodniczego, 1945]]
[[File:Żuraw, po 1945.JPG|thumb|Żuraw, po 1945]]

'''ROK 1945.''' W ostatnich miesiącach II wojny światowej strefa Zatoki Gdańskiej była ważnym niemieckim punktem strategicznym. Na konferencji w Jałcie w lutym 1945 roku, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zabiegał o szybkie zajęcie Gdańska przez Rosjan, argumentując, że (obok Gdyni) skoncentrowano tutaj wojenny przemysł morski, między innymi produkcję nowoczesnych (trudnych do wykrycia) okrętów podwodnych, był też Gdańsk bazą zaopatrzenia dla kilkusettysięcznej armii niemieckiej broniącej się w Kurlandii (rejon Kłajpedy (Memel). Przeprowadzona przez Armię Czerwoną operacja 10 I – 31 III 1945 miała zniszczyć zgrupowania wojsk niemieckich w środkowej Polsce, na Pomorzu i w Prusach Wschodnich. Pomorze Gdańskie miał zdobyć II Front Białoruski (FB) dowodzony przez marszałka Konstantego Rokossowskiego, który dysponował 63 dywizjami (wchodzącymi w skład 5. Armii) oraz polską 1. Brygadą Pancerną im. Bohaterów Westerplatte (wydzieloną z 1. FB). W rozbiciu obrony niemieckiej bezpośredni udział wzięło jednak 35 dywizji, liczących od 4 do 5 tysięcy żołnierzy. <br/><br/> 
Pomorza Gdańskiego – rozkazem Reichsführera SS Heinricha Himmlera – broniła grupa Armii Wisła, składająca się z trzech armii o niepełnym składzie osobowym powstałych z różnych formacji Wehrmachtu i SS oraz oddziały pomocniczo-ochotnicze. Na obszarze gdyńsko-gdańskim powstrzymanie natarcia Armii Czerwonej spoczęło na 2. armii polowej gen. Waltera Weissa, liczącej 19 dywizji piechoty, 2 dywizje pancerne, dywizję grenadierów pancernych SS, grupy bojowe i oddziały wsparcia. Stan liczebny 2. armii 9 III 1945 wynosił 104 085 żołnierzy i oficerów, w tym 49 932 zdolnych do walki. Straty osobowe uzupełniano żołnierzami z innych jednostek, członkami organizacji paramilitarnych, Volkssturmu, urzędnikami, oddziałami policji i straży granicznej. Obronę wspomagały kotwiczące na Zatoce Gdańskiej okręty Kriegsmarine, „kieszonkowe” pancerniki – „Lützow” i „Admirał Scheer”, okręt liniowy „Schlesien”, ciężkie krążowniki „Prinz Eugen” i „Admiral Hipper”, krążownik „Leipzig”, niszczyciele i torpedowce „Z 31”, „Z 34”, „Z 38”, „Z 39”, „Z 43”, „T 28”, „T 33”, „T 36”, „Paul Jacobi”, kanonierki – „Soemba”, „Nienburg”, „Ostsee”, „Westflandern”, „Kemphan”, „Robert Müller”, „Beatrix”, liczne trałowce eskortowce oraz kutry torpedowe. Miały one kilkadziesiąt dział kalibru od 105 do 280 mm używanych do ostrzału przedpola Gdańska, jak i stanowisk rosyjskich w mieście. Ostrzeliwane, po 23 marca z dział rosyjskich ustawionych na plażach oraz atakowane przez lotnictwo, w końcu marca opuściły Zatokę Gdańską. Ochronę z powietrza zapewniało około 100 samolotów z lotnisk w Gdańsku i Rumi. <br/><br/> 
Gdański obszar umocnień tworzyły dwa pasy obronne, pośpiesznie budowane zimą przez oddziały samoobrony, tworzone pod przymusem z mieszkańców Gdańska (Volkssturm), jeńców i robotników przymusowych. Pierwszy, o szerokości 3–5 km, przebiegał około 30 km od centrum, od okolic Martwej Wisły przez [[OLSZYNKA | Olszynkę]], przedni skraj [[ORUNIA | Oruni]] do Pruszcza, skąd skręcał na północny-zachód wzdłuż Kanału Raduni i przez Dolne Kolbudy, [[RĘBIECHOWO | Rębiechowo]] i [[WRZESZCZ | Wrzeszcz]] dochodził do [[JELITKOWO | Jelitkowa]]. Drugi pas obronny znajdował się w odległości 5–7 km od centrum i składał się z trzech linii umocnień. Pierwszą stanowiły rowy przeciwczołgowe, pola minowe oraz transzeje na odcinku od Bąkowa przez [[KIEŁPINEK | Kiełpinek]] do zachodniego skraju [[OLIWA | Oliwy]]. Druga linia okalała pierścieniem centrum i Wrzeszcz, trzecią tworzyły zabudowania tych rewirów: barykady i zasieki, pozycje dla broni maszynowej i artylerii. Na trasach dojazdowych wysadzono mosty i torowiska kolejowe, budowano barykady i przeszkody przeciwczołgowe. <br/><br/>
Od stycznia trwała też ewakuacja ludności cywilnej, jak i zbędnych do obrony oddziałów wojskowych koleją (do 5–7 marca) oraz drogą morską do Niemiec. Kończyła się często tragicznie z powodu torpedowania przez Rosjan statków z tysiącami uciekinierów na pokładach (30 I 1945 m/s „Wilhelm Gustloff”, i inne). W styczniu–maju 1945 roku z portu gdańskiego odprawiono 119 069 uciekinierów, 45 971 rannych oraz 4988 żołnierzy. <br/><br/> 
Od 14 marca trwały systematyczne bombardowania oraz ostrzeliwanie przez Rosjan Gdańska i okolic. Rozkazem dowódcy II FB atakowano bez przerwy operacyjnej. Od zachodu otoczyła Gdańsk 70. armia gen. Wasilija Popowa, 49. armia gen. S. Griszyna, 19. armia gen. A. Romanowskiego, 3. korpus kawaleryjsko-pancerny gen. M. Oślikowskiego. Od południowego-zachodu oskrzydliła miasto 65. armia gen. Pawła Batowa, 2. armia gen. Iwana Fiediunińskiego, 1. korpus pancerny gen. Aleksieja Panfiłowa, artyleria frontowa, 4. armia lotnicza gen. Konstantina Wierszynina. 12 marca dowództwo nad 2. armią niemiecką, którą przekazano do grupy Armii Północ, objął gen. [[SAUCKEN DIETRICH von | Dietrich von Saucken]].<br/><br/>
W rozbiciu niemieckiej obrony, obok lotnictwa radzieckiego, dużą rolę odegrały alianckie siły powietrzne. 14 marca nalot radziecki całkowicie zburzył zabudowę rejonu obecnej ul. Ogarnej, Słodowników, Zbytki i [[STARE PRZEDMIEŚCIE | Starego Przedmieścia]], zabudowania [[SPICHLERZE | Spichlerzy]], pożary objęły zabudowania przy obecnej ul. Szopy, Długim Targu, Długich Ogrodach, Szerokiej oraz św. Ducha i Wałowej. Nalot samolotów radzieckich i amerykańskich w nocy 18/19 marca uszkodził gmachy [[RATUSZ GŁÓWNEGO MIASTA | Ratusza Głównego Miasta]], [[MUZEUM MIEJSKIE | Muzeum Miejskiego]], Kasy Oszczędności, Urzędu Telegraficznego przy obecnej ul. Ogarnej oraz [[DWORZEC BRAMA NIZINNA | Dworca Towarowego]] przy obecnej ul. Toruńskiej. Naloty radziecko-amerykańskie 20 oraz 23–25 marca spowodowały pożary na całym obszarze Gdańska. W Śródmieściu pożary strawiły Izbę Rzemiosła przy obecnej ul. Tkackiej, zabudowania [[SZPITAL MIEJSKI (Lazaret przy Sandgrube) | Szpitala Miejskiego]], [[SZPITAL ŚW. DUCHA | szpitala św. Ducha]], wieżę budynku Miejskiej Straży Pożarnej, budynki wokół [[DWORZEC GDAŃSK GŁÓWNY | Dworca Głównego]]. W Oliwie zniszczyły fabrykę lakierów firmy DAOL (Danziger Oel Lacke GmbH), we Wrzeszczu hangar [[LOTNISKA | lotniska]].<br/><br/>
23 marca Radzieckie Biuro Informacyjne ogłosiło zdobycie Sopotu i rozbicie okrążonych wojsk niemieckich na 2 części. Następnego dnia dowództwo 2. armii niemieckiej odrzuciło propozycję kapitulacji złożoną przez marsz. Konstantego Rokossowskiego. W nocy z 24 na 25 marca Adolf Hitler ogłosił Gdańsk twierdzą, wydając rozkaz obrony miasta do ostatniego żołnierza i zobowiązując dowódcę garnizonu gdańskiego gen. Felzmanna do karania śmiercią wszelkich przejawów defetyzmu. W nocy 24/25 marca Rosjanie zdobyli Oliwę. 25 marca w wyniku uszkodzenia elektrowni na [[OŁOWIANKA | Ołowiance]] miasto pozbawione zostało prądu (stanęły ostatnie tramwaje dowożące na linię frontu żołnierzy i odwożące rannych, przestały działać wodociągi). W godzinach popołudniowych 25 marca rozpoczęła się decydująca ofensywa radziecka. Bombardowania i ostrzał artylerii wznieciły pożary na Głównym Mieście, w okolicach Dworca Głównego, nad Motławą, w Nowym Porcie. 26 marca pożary objęły rejon Targu Kaszubskiego, obecnych Wałów Piastowskich, Podwala Grodzkiego, Hali Stoczni Gdańskiej, ul. Długiej, Chlebnickiej, Piwnej, Lawendowej i Rogaczewskiego.<br/><br/>
26 marca Rosjanie zajęli [[MIGOWO | Migowo]], [[EMAUS | Emaus]] i [[PIECKI| Piecki]], 25–26 marca Jelitkowo, [[BRZEŹNO | Brzeźno]], Orunię, przecięli też niemiecką obronę na wysokości rowów przeciwpancernych między Oliwą a lotniskiem we Wrzeszczu. 27 marca, w opinii gen. Sauckena, nastąpił kulminacyjny punkt obrony. Silnemu ostrzałowi artylerii radzieckiej (od strony koszar oraz z okolic [[SREBRZYSKO| Srebrzyska]]) poddano Wrzeszcz, do którego zniszczeń przyczyniła się odpowiadająca ogniem artyleria z niemieckich okrętów wojennych. Na odcinku północno-zachodnim oddziały radzieckie zdobyły Nowy Port, [[STOCZNIA SCHICHAUA | Stocznię Schichaua]] oraz wyspę [[OSTRÓW | Ostrów]]. Żołnierze niemieccy powstrzymali próbę przeprawy przez leżący w poprzek kanału portowego wrak zatopionego statku „Africana” na drugą stronę kanału portowego.<br/><br/>
Rankiem 27 marca (linia niemieckiej obrony przebiegała od Nowego Portu wzdłuż kanału portowego przez [[SUCHANINO | Suchanino]], [[SIEDLCE | Siedlce]], Pohulankę do Oruni) 69. dywizja piechoty 65. armii radzieckiej, podzielona na grupy szturmowe, rozpoczęła ofensywę na [[STARE MIASTO | Starym ]] i [[GŁÓWNE MIASTO | Głównym]] Mieście. Opór stawili niemieccy żołnierze 73., 389., 252. oraz 35. dywizji piechoty, a także jednostki 4. dywizji pancernej gen. [[BETZEL CLEMENS  | Clemensa Betzela]]. Utworzył on silną pozycję obronną przy [[BRAMA OLIWSKA | Bramie Oliwskiej]] oraz w okolicy Dworca Głównego, [[GRODZISKO | Grodziska]] i [[BISKUPIA GÓRKA | Biskupiej Górki]]. Kierunku wschodniego broniły wkopane w ziemię czołgi na obecnej ul. Długie Ogrody. 28 marca jednostki 65. armii radzieckiej zajęły rejon Dworca Głównego (w tym siedzibę Gestapo – przedwojenny gmach [[KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG | Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej]] przy obecnej ul. Nowe Ogrody 27 oraz sąsiednie więzienie). Dołączył do nich nacierający od strony Wrzeszcza pluton czołgów i batalionów fizylierów pod dowództwem por. Waltera z 1. Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte. 27–28 marca wojska radzieckie zajęły Wrzeszcz, [[BISKUPIA GÓRKA | Biskupią Górkę]], [[CHEŁM | Chełm]], Suchanino. Atakiem na centrum starego Gdańska kierował z Biskupiej Górki gen. Paweł Batow. 28 marca oddziały radzieckie dotarły do [[MOTŁAWA | Motławy]], na ruinach [[DWÓR ARTUSA| Dworu Artusa]] zawieszono biało-czerwoną flagę. <br/><br/>
Po zajęciu przez czerwonoarmistów mostu w okolicy [[OŁOWIANKA | Ołowianki]] i [[MOST ZIELONY | Mostu Zielonego]], część jednostek niemieckich wycofała się w kierunku Mierzei Wiślanej, zajmując nowe pozycje obronne na Siennej Grobli, Spichlerzach, Długich Ogrodach i [[DOLNE MIASTO | Dolnym Mieście]]. Wielogodzinne, zażarte walki w tym rejonie powiększały rozmiary zniszczeń, na przykład całkowicie został zniszczony [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY | kościół św. Barbary]]. Poza [[MOST TORUŃSKI | Mostem Toruńskim]] Niemcy wysadzili pozostałe mosty na Motławie. Pozostałe niemieckie oddziały walczyły jeszcze na prawym brzegu Martwej Wisły, osłaniając ewakuację swych wojsk na [[WYSPA SOBIESZEWSKA | Wyspę Sobieszewską]], następnie ewakuowanych w części poprzez Hel do Niemiec. Ostrzeliwując zajęte przez Rosjan stanowiska na Głównym Mieście, żołnierze niemieccy spowodowali między innymi ponowny pożar [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]] i Dworu Artusa. 30 marca walki w mieście ustały. Dzień później ostatnie oddziały niemieckiej 4. Dywizji Pancernej wycofały się z rejonu [[WISŁOUJŚCIE | Wisłoujście]] – [[WESTERPLATTE | Westerplatte]] poprzez [[STOGI | Stogi]] na Wyspę Sobieszewską. 3 kwietnia dotarł do stojącego w płomieniach Gdańska 1. Samodzielny Morski Batalion Zapasowy (utworzony jesienią 1944 roku w Lublinie jako zalążek ludowej Marynarki Wojennej), wystawiając posterunki w wielu miejscach miasta. Kwatery batalionu mieściły się w koszarach w Nowym Porcie, przy ul. Oliwskiej. 7 kwietnia, wspólnie z oddziałami radzieckimi, kompania desantowa tego batalionu miała dokonać ataku na ostatni niemiecki punkt oporu na Westerplatte. Przed podjęciem działań jednostki niemieckie skapitulowały. <br/><br/>
W wyniku walk o Gdańsk wojska II FB wzięły do niewoli 10 tysięcy żołnierzy i oficerów niemieckich, wedle komunikatu z 30 marca zdobyły 84 samoloty, 140 czołgów i dział pancernych, 358 dział i 566 moździerzy, 1397 karabinów maszynowych, 15 pociągów pancernych, 45 okrętów podwodnych oraz 151 innych jednostek pływających. W rejonie walk o Gdańsk śmierć poniosło ponad 39 tysięcy żołnierzy niemieckich oraz 30 827 żołnierzy radzieckich. Brak danych odnośnie do liczby ofiar cywilnych, w samym tylko kwietniu i maju 1945 wydobyto z ruin i pochowano w zbiorowych mogiłach około sześć tysięcy ciał. W wyniku walk i bezpośrednio później miasto zostało zniszczone w około 60%, w tym centrum w około 90%, między innymi Długie Ogrody, Siedlce, rejon al. Grunwaldzkiej (Wrzeszcz) i Nowy Port w 50%. Efekt strat w wyniku działań wojennych zwiększyło, zwłaszcza w wypadku przemysłu stoczniowego i portowego, rychłe potraktowanie go jako radzieckiej zdobyczy wojennej i wywiezienie z Gdańska maszyn i urządzeń. <br/><br/> 
30 III 1978 na Biskupiej Górce, w miejscu punktu dowodzenia gen. Pawła Batowa, prezydent Gdańska [[MŁYNARCZYK JERZY MARIAN| Jerzy Młynarczyk]] i konsul ZSRR w Gdańsku Iwan Diedula odsłonili tablicę pamiątkową (usuniętą w 2018 roku). {{author: SB}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]