OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE

Z Encyklopedia Gdańska
(Różnice między wersjami)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Linia 152: Linia 152:
 
|-
 
|-
 
| 1557–1560
 
| 1557–1560
| [[GESCHKAU (Geschaw, Jeschke) KASPAR | Kasper Geschkau]]
+
| [[GESCHKAU (Geschaw, Jeschke) KASPAR, opat oliwski | Kasper Geschkau]]
 
|-
 
|-
 
| 1560–1569
 
| 1560–1569
Linia 173: Linia 173:
 
|-
 
|-
 
| 1630–1638
 
| 1630–1638
| [[GRABIŃSKI JAN | Jan Grabiński]]
+
| [[GRABIŃSKI JAN, opat oliwski | Jan Grabiński]]
 
|-
 
|-
 
| 1639
 
| 1639
| [[GRABIŃSKI ALEKSANDER | Aleksander Grabiński]]
+
| [[GRABIŃSKI ALEKSANDER, opat oliwski | Aleksander Grabiński]]
 
|-
 
|-
 
| 1639–1641
 
| 1639–1641
Linia 188: Linia 188:
 
|-
 
|-
 
| 1667–1703
 
| 1667–1703
| [[HACKI MICHAŁ ANTONI | Michał Antoni Hacki]]
+
| [[HACKI MICHAŁ ANTONI, opat oliwski | Michał Antoni Hacki]]
 
|-
 
|-
 
| 1703–1722
 
| 1703–1722
| [[DĄBROWSKI KAZIMIERZ BENEDYKT | Kazimierz Benedykt Dąbrowski]]
+
| [[DĄBROWSKI KAZIMIERZ BENEDYKT, opat oliwski | Kazimierz Benedykt Dąbrowski]]
 
|-
 
|-
 
| 1722–1740
 
| 1722–1740

Wersja z 20:16, 24 wrz 2022

Opactwo cystersów, widok z Pachołka
Pałac Opatów
Spichlerz Opacki

OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE ( cystersi, klasztor cystersów w Oliwie). Założone według tradycji klasztornej w 1170 lub 1175 przez Sobiesława I legendarnego przodka Sobiesławiców, według tzw. dokumentu fundacyjnego 18 III 1178 przez Sambora I (dokument jest falsyfikatem z połowy XIII wieku, zawiera pomyłkę w dacie rocznej: zamiast 1178 powinno być: 1186). Było filią opactwa w Kołbaczu koło Szczecina (linia filiacyjna: Kołbacz, duński Esrum, Clairvaux). Nowo pobudowany klasztor obsadzony został 2 VII 1186 przybyłym z Kołbacza konwentem z opatem Dithardem i ponownie, z niejasnych powodów w 1195, kolejny raz 1226 po napadzie Prusów, kiedy zginął opat Ethler z zakonnikami. Klasztor i posiadłości opactwa były niszczone przez Prusów 1234(6?), rabowane przez Krzyżaków w latach 1243, 1247 i 1252 oraz przez Brandenburczyków w 1271.

Majątek opactwa obejmował początkowo siedem osad skupionych wokół jego siedziby. W 1224 z nadania Świętopełka weszła doń północna część Kępy Oksywskiej (sporna z klasztorem norbertanek w Żukowie), w 1233 z nadania jego młodszego brata Sambora II – ziemia gniewska, w 1245 majątek opactwa obejmował już 35 wsi. Przed 1275 opactwo ufundowało filialny klasztor cysterek w Żarnowcu. W 1283, w zamian za ustąpienie ziemi gniewskiej, przejętej w wyniku układów Mściwoja II przez Krzyżaków, otrzymało od niego w ramach rekompensaty między innymi wsie nad potokiem Strzyża: Biesiekierz, Małe i Duże Chojno ( Matarnia), Barniewice, z obszarem po obu stronach potoku aż do jego ujścia do Wisły (na gruntach tych opactwo następnie założyło lub zezwoliło na założenie wsi Strzyży, Nowiec, Brętowo, Niedźwiednik). W 1283 dysponowało ponad 40 majątkami ziemskimi.

Po wygaśnięciu dynastii Sobiesławiców majątek i przywileje opactwa zatwierdzali kolejni władcy Pomorza. W 1303 do opactwa cystersów przyłączono posiadłości klasztoru augustianów w Swornegaciach. Po zajęciu Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków majątek opactwa w 1312 zatwierdził wielki mistrz Karol z Trewiru, następnie w 1342 wielki mistrz Ludolf König. W marcu 1350 zabudowania klasztoru zniszczył pożar. 4 IX 1433 klasztor został spustoszony przez oddziały polskie i czeskie ( husyci pod wodzą Jana Czapka). W czasie wojny trzynastoletniej opactwo poparło Związek Pruski. W 1457 w Oliwie król polski Kazimierz Jagiellończyk odbierał przysięgę wierności od rycerstwa ziemi puckiej i lęborskiej. W 1460 w ufortyfikowanym klasztorze stacjonowały polskie wojska Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka, w 1462 w posiadłościach opactwa oddziały Piotra Dunina. W roku 1467 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje i stan posiadania opactwa.

Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony opactwo oliwskie nie włączyło się do polskich prowincji cystersów, pozostając w prowincji bałtyckiej. W 1505 przywileje i stan posiadania opactwa zatwierdził król Aleksander Jagiellończyk, a w 1512 król Zygmunt Stary. Podczas wojny w latach 1519–1521 w Oliwie stacjonowały idące na pomoc wielkiemu mistrzowi Albrechtowi Hohenzollernowi wojska zaciężne z Rzeszy. W 1545 projekt króla Zygmunta Starego, by przekazać zarząd dóbr opactwa biskupowi włocławskiemu, mimo zatwierdzenia przez papieża Pawła III, napotkał opór opactwa i nie został zrealizowany.

Zgodnie z przyjętym na sejmie piotrkowskim (1538) prawem komendy kandydatów na opatów mianował król (po rozbiorze, począwszy od 1782, król pruski), wskazując kandydatów spośród stanu szlacheckiego, za czasów Rzeczypospolitej głównie z grona okolicznej, najczęściej polskojęzycznej szlachty. Realizacja prawa komendy napotykała opór opactwa do końca XVI wieku ( Kasper Geschkau, który objął opactwo, usuwając w 1558 Lamberta Schlieffa, po odwołaniu przez króla i mianowaniu Mikołaja Lockiego w 1560 musiał zostać usunięty siłą, w 1584 Jan Kostka objął opactwo mimo mianowania Fabiana Lockiego, w 1588 Klemens Montau próbował bez królewskiego mianowania objąć urząd). W 1562 opactwo (wraz z klasztorami kartuskim, żukowskim i żarnowieckim) poręczyło pożyczkę od Gdańska zaciągniętą przez króla Zygmunta II Augusta. W 1563 posiadłości najechały wojska księcia Eryka II von Braunschweig-Calenberg, który próbował zaciągnąć się na żołd króla Zygmunta II Augusta.

W XVI wieku pod wpływem myśli luterańskiej nastąpiło rozluźnienie reguły, konflikty o stanowisko opata spowodowały spadek liczebności konwentu. W lutym 1577 podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym opactwo zostało najechane i zrujnowane przez gdańskie wojska. Klasztor odbudowano dzięki odszkodowaniom i donacjom. W 1587 przybywający do Polski wybrany na króla Zygmunt III Waza zaprzysiągł w klasztorze pacta conventa. 24 VI 1580 wizytator zakonu cysterskiego Edmund a Cruce zlikwidował system filiacyjny polskich klasztorów cysterskich, łącząc je w jeden wikariat generalny. W 1580 do opactwa przyłączono dobra klasztoru kartuskiego, wydzielone ponownie w 1591 na żądanie biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego. 4 VIII 1611 opat Dawid Konarski i przeor Philippus Adler dokonali podziału majątku opactwa na dobra opackie i konwentualne, w 1616 Dawid Konarski wydał wilkierz dla wiosek opactwa.

Dobra ziemskie opactwa zostały zniszczone w czasie wojen szwedzkich w latach 1626–1629 i 1655–1660, w 1660 w klasztorze odbywały się rokowania, uwieńczone podpisaniem 3 V 1660 traktatu pokojowego, tzw. pokoju oliwskiego. W 1697 po podwójnej elekcji na króla Polski, jeden z wybranych kandydatów, François Louis de Bourbon książę Conti, oczekiwał w posiadłościach opactwa na przybycie zwolenników, powrócił do Francji po ataku oddziałów wiernych drugiemu z kandydatów, Augustowi II Mocnemu. W czasie wojny północnej w okresie 1700–1721 w posiadłościach opackich wielokrotnie kwaterowały oddziały wojskowe, w 1710 w Oliwie obradował sejmik pruski. Ponownemu zniszczeniu posiadłości opactwa uległy podczas wojny sukcesyjnej w latach 1733–1734. Generalne prace remontowe i budowlane na terenie całego opactwa prowadził w 1740–1782 opat Jacek Józef Rybiński, między innymi ufundował rokokowe wyposażenie klasztoru i kościoła, budowę wielkich organów, rozbudowę rezydencji opata i urządzenie wokół niej parku.

Po I rozbiorze Polski (1772) państwo pruskie przejęło majątek opacki i klasztorny, w 1807 roku Oliwa znalazła się w granicach I Wolnego Miasta Gdańska. W czasie wojen napoleońskich w klasztorze stacjonowały oddziały wojskowe. W 1820 roku władze pruskie wydały zakaz przyjmowania nowicjuszy do klasztoru, 31 III 1829 nakaz jego skasowania i wprowadzenie systemu parafialnego katolickiego i ewangelickiego. Faktyczna kasata nastąpiła 1 X 1831. AK

Konwent liczył przeciętnie około 40 osób (w roku 1611 – wraz z konwersami do 50, w 683 – 40, w 1769 – 35), tylko w okresie wojen i kryzysów (np. w dobie reformacji) znacznie odbiegał od tej wzorcowej liczby (np. w 1569 – około 12 zakonników, a w 1660 – tylko 13 braci z święceniami kapłańskimi). Stawiało to klasztor oliwski w gronie średniej wielkości konwentów w Polsce (w największych opactwach do 60 zakonników). W okresie schyłkowym u progu kasaty liczba ta jednak drastycznie spadła (w roku 1783 – 18, w 1817 – 9, w 1831, w momencie ostatecznej likwidacji konwentu – 3).

Opaci reprezentowali opactwo na zewnątrz, wykonywali wiele istotnych zadań na rzecz Kościoła, ale także państwa. Bywali królewskimi lub biskupimi komisarzami, członkami ważnych z punktu widzenia Rzeczypospolitej gremiów (np. Kaspar Geschkau, opat w okresie 1569–1584, był członkiem Komisji Morskiej, a potem Komisji Karnkowskiego), ponadto sekretarzami królewskimi i poborcami królewskiej części palowego (np. Michał Antoni Hacki, opat w 1683–1703). Spełniali ważną funkcję mediatorów w kościelno-cywilnych sporach (np. Dawid Konarski, opat w 1589–1616), byli mecenasami i fundatorami ważnych obiektów sakralnych i świeckich (między innymi Aleksander Kęsowski, opat w 1641–1647, budowniczy szpitala św. Łazarza w Oliwie, Michał Antoni Hacki, wspierający Kolegium Jezuickie w Starych Szkotach i inne klasztory w Gdańsku, czy Jacek Józef Rybiński, opat w 1740– 1782, inicjator budowy Pałacu Opatów w Oliwie i fundator słynnych organów oliwskich). Wielu z nich zasłynęło z działalności kronikarskiej (Rüdiger, opat w 1291–1313 oraz Stanisław, opat w 1330–1355, autor Kroniki oliwskiej), polemicznej, kaznodziejskiej i literackiej (wśród nich Michał Antoni Hacki, autor wydanych drukiem kazań i panegiryków sławiących między innymi Gdańsk). Na uwagę zasługują też opaci zasłużeni dla reformy opactwa po kryzysie związanym z reformacją (Dawid Konarski i Adam Trebnic, opat w 1616–1630, ten ostatni zmarły w opinii świętości). Po śmierci opata Jacka Józefa Rybińskiego (1782) królowie Prus z dynastii Hohenzollernów dwukrotnie powoływali na opatów członków swojej rodziny wywodzących się z linii katolickiej ( Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen do 1803 oraz Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen do 1836).

Konwentem bezpośrednio zarządzał przeor, mający do pomocy podprzeora. Funkcję przeora pełniło także wielu wybitnych ludzi Kościoła, wśród nich: Philippus Adler, autor kroniki oliwskiej z przełomu XVI–XVII wieku (Annales Monasterii Olivensis), pisarz i teolog Feliks Łącki (zm. 1689), pisarz – teolog, Iwo Mateusz Rohweder (zm. 1765), budowniczy kościołów w Łęgowie i Różynach, organizator życia religijnego i naukowego w podległych sobie jednostkach, teolog, kronikarz, poeta i artysta dekorator. Na uwagę zasługują także zwykli członkowie konwentu: Johann (zm. około 1494), prawdopodobnie autor kolejnej części Kroniki oliwskiej (Annales Olivenses), Mathias Wichmann (zm. 1652), hagiograf, dobrodziej klasztoru brygidek (tam pochowany), Johann Augustyn Hoffmann (zm. 1683), pisarz, polemista, teolog i organizator drukarni oliwskiej, Lambert Franck (zm. 1748), muzyk i kompozytor, Johann Wilhelm (imię zakonne: Michael) Wulff, organmistrz, konstruktor wspomnianych wyżej oliwskich organów.

Część zakonników zajmowała się formacją duchowną pozostałych członków konwentu (mistrzowie nowicjatu, spowiednicy, profesorowie teologii), część oddawała się zarządzaniu obiektami tworzącymi opactwo (bibliotekarz, archiwariusz, zarządcy: szpitala, bursy, apteki, drukarni, spichlerzów, młyna, kuchni, refektarza, szafarze, prokuratorzy dóbr ziemskich) bądź uświetnianiem oprawy nabożeństw (kantorzy, zakrystianie), część wreszcie bezpośrednio poświęcała się duszpasterstwu (jako komendariusze kościoła św. Jakuba, proboszczowie w takich posiadłościach zakonu, jak Matarnia, Łęgowo, Rumia, Mechowo).

Każdorazowo w klasztorze przebywała spora liczba pobierających nauki nowicjuszy (kleryków, diakonów i subdiakonów), gdyż po reformie życia zakonnego od początku XVII wieku funkcjonowało tu studium tzw. partykularne. Dla dokończenia studiów teologicznych cystersi oliwscy jeździli początkowo do kolegium jezuickiego w Braniewie, a w XVIII wieku (między 1738 a około 1783) oliwski partykularz przekształcono w studium filozoficzno-teologiczne, zwane czasami – na wyrost – Akademią Oliwską (zorganizowaną przez przeora Rohwedera). Spośród kilku posesji, które cystersi posiadali w obrębie murów Gdańska, na uwagę zasługują: wielka parcela przechodnia między ul. Chlebnicką 32–35 a ul. Mariacką 12–13, mieszcząca aż sześć kamienic, często odnajmowanych mieszczanom; dom Pod Łososiem (Der Lachs) przy ul. Szerokiej 52 (51A) – wytwórnia likierów, od 1659 w wieczystej dzierżawie różnych przedsiębiorców; tzw. Dwór lub Hotel Oliwski (Olivaer Hof, Hotel d’Oliva, także Münchherberge) przy Targu Drzewnym 7 (obecnie Dom Prasy), siedziba opata i członków konwentu w mieście; ponadto spichlerz – karczma Olivenbaum na Ołowiance. SK

Opaci klasztoru cystersów w Oliwie
1186–? Dithard
 ?–1226 Henryk
1226–1236? Ethler
Jaracz*?
Tetbrand?
1249?–1252?/1263 Albert
1254/1263 – przed 1277 Wichman
1263?/1277–1282? 1283? Jan (i Jan II?)
1282? 1283?–1284/1285 Herman
1284/1285–1286/1290 Lambert
1286?–1291? Jan Melsack
1291?–1310/1313? Rüdiger
1313?–1320/1323? Aleksander
1320/1323–1324/1330 Paweł
1324/1330–1350/1356 Stanisław
1350/1356–1371? Wesselus
1371–1378 Albert Roden
1379–1387 Zygfryd
1388? 1389?–1394 Mikołaj Runge
1395–1399 Mikołaj
1399–1403? 1404? Mikołaj Praester
1403? 1404? Jakub
1406? Mikołaj Runge (ponownie)
1407?–1409? Jakub (ponownie)
1409/1410 Bernard?
1410–1424? Mikołaj Runge (ponownie)
1418?–1432? Bernard
1432–1440? Bernard II?
1440–1444 Jan
1444/1445–1454 Mikołaj
1454–1464 Henryk Koning
1464–1469 Paweł
1469–1474 Mikołaj Reuse
1474–1488 Mikołaj Muskendorf
1488–1493 Mikołaj Unger-Praester
1493–1498 Michał Gedaue
1498–1500 Piotr Smithing
1500–1504 Jerzy Krokow
1504–1528 Grzegorz Stolzenfot
1528–1537 Wawrzyniec
1537–1545 Bartłomiej
1545–1549 Adrian
1549–1557 Lambert Schlieff
1557–1560 Kasper Geschkau
1560–1569 Mikołaj Locka
1569–1584 Kasper Geschkau (ponownie)
1584–1588 Jan Kostka
1588 Klemens Montau (niezatwierdzony)
1589–1616 Dawid Konarski
1616–1630 Adam Trebnic
1630–1638 Jan Grabiński
1639 Aleksander Grabiński
1639–1641 Michał Konarski
1641–1667 Aleksander Kęsowski
1667–1683 Krzysztof Karol Łoknicki
1667–1703 Michał Antoni Hacki
1703–1722 Kazimierz Benedykt Dąbrowski
1722–1740 Franciszek Mikołaj Zaleski
1740–1782 Jacek Józef Rybiński
1782–1803 Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen
1803–1836 Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen
*Kursywą oznaczono dane budzące wątpliwości badaczy.
AK
⇦ WRÓĆ
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania