OKRĘG RZESZY GDAŃSK-PRUSY ZACHODNIE
| < Poprzednie | Następne > |
OKRĘG RZESZY GDAŃSK-PRUSY ZACHODNIE (Reichsgau Danzig-Westpreußen, Gau Danzig-Westpreußen), jednostka administracyjna, z siedzibą władz w Gdańsku, funkcjonująca od 26 X 1939 do marca 1945, obejmująca byłe II Wolne Miasto Gdańsk (WMG), sześć powiatów z prowincji Prusy Wschodnie (przed 1 IX 1939 należące do Niemiec), większość polskiego przedwojennego województwa pomorskiego oraz skrawek województwa warszawskiego.
Powstała na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 X 1939, zastępując działający od 14 IX 1939 zarząd wojskowy Okręgu Wojskowego Gdańsk-Prusy Zachodnie pod dowództwem gen. Fritza Waltera Heitza. W grudniu 1939 roku na terenie okręgu mieszkało 2 351 166 osób: na dawnym obszarze II WMG – 407 517, na terenach Prus Wschodnich – 362 137, na terenach byłej II Rzeczypospolitej Polskiej (RP) – 1 502 010. Polacy stanowili 61% mieszkańców, Niemcy 38%. Na czele Okręgu Gdańskiego jako namiestnik (Reichsstatthalter), podległy bezpośrednio Adolfowi Hitlerowi, stanął Albert Forster, jednocześnie gauleiter, szef gdańskiego okręgu Narodowosocjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – NSDAP).
Okręg tworzyły trzy obwody rejencyjne (Regierungsbezirk): gdański, bydgoski oraz kwidzyński. Każda rejencja, na czele której stał prezydent, podlegała bezpośrednio namiestnikowi, dzieliła się na powiaty miejskie (na czele z kreisleiterem) i wiejskie (na czele z landratem), te zaś na obwody urzędowe i gminy. Prezydent rejencji pełnił władzę policyjną oraz wyższą władzę administracyjną. W praktyce kierował tylko policją porządkową (ochronną w miastach i żandarmerią na wsiach), wszelkie przestępstwa polityczne ścigała bowiem Tajna Policja Państwowa (Geheime Staatspolizei – Gestapo), a w zakresie administracji państwowej jego władzę często uszczuplał namiestnik. Istniały też miasta wydzielone na prawach powiatu: Gdańsk, Bydgoszcz, Elbląg, Gdynia, Grudziądz, Sopot i Toruń.
Prezydentem rejencji gdańskiej był do 31 XII 1942 SS-Oberführer Fritz Herman. Urząd ten zlikwidowano 1 I 1943. Jego uprawnienia przejął urząd namiestnika Alberta Forstera, oddając pod bezpośredni nadzór swojego współpracownika, byłego wiceprezydenta gdańskiego Senatu Wilhelma Hutha.
Ważną funkcję spełniał aparat policyjny i wojskowy. Pierwszy dzielił się na policję porządkową i policję bezpieczeństwa. Na terenie Okręgu Gdańskiego, na bezpośrednim zapleczu armii do końca listopada 1939 roku działały grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa, w skład których wchodziły oddziały operacyjne (Einsatzkommando). W Gdańsku od 14 IX 1939 operowała samodzielna grupa operacyjna Einsatzkommando-16 (EK-16) pod dowództwem SS-Sturmbannführera Rudolfa Trögera, złożona początkowo z około 100 funkcjonariuszy, wcześniej zasilających szeregi policji kryminalnej II WMG, a później członków Gestapo. Sztab EK-16 znajdował się w gmachu prezydium policji na Karrenwall (obecnie ul. Okopowa). Najważniejszą siłę policyjną stanowiły oddziały paramilitarne Selbstschutz (Samoobrona) podległe bezpośrednio szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA) Reinhardowi Heydrichowi. W Gdańsku znajdowała się siedziba dowództwa tej formacji okręgu północnego z Oberführerem SS Rudolphem von Alvenslebenem.
7 XI 1939 rozpoczęła działalność kierownicza placówka Gestapo (Staatspolizei-Leitstelle), obejmująca cały Okręg Gdański, z siedzibą w budynku dawnego Komisariatu Generalnego RP przy Neugarten 27 (obecnie Nowe Ogrody). W piwnicy gmachu administrowanego przez polizeimeistera Ernsta Klewe zakwaterowano kilkunastoosobową grupę polskich więźniów (Gestapokolonne lub Arbeitskolonne), których zadaniem było porządkowanie budynku, urządzanie gabinetów, reparacja instalacji itp. Na czele Staatspolizei-Leitstelle stali kolejno: SS-Sturmbannführer und Oberregierungsrat dr Helmut Tanzmann, SS-Sturmbannführer und Regierungsrat dr Helmut Hans Wolff oraz SS-Sturmbannführer und Regierungsrat dr Günther Venediger.
W 1943 roku utworzono terenowe referaty Gestapo w poszczególnych dzielnicach Gdańska, prawdopodobnie przy dzielnicowych komisariatach policji porządkowej (Schutzpolizei). Szczególną funkcję, wynikającą z portowego charakteru miasta, pełniła delegatura Gestapo w Nowym Porcie, nosząca nazwę komisariatu granicznego (Grenzkommissariat, „Greko”). Do jej kompetencji należała także kontrola ruchu statków, sprawdzanie dokumentów załóg, wystawianie przepustek, kontrola ludzi pracujących w porcie oraz zapewnienie bezpieczeństwa morskiej granicy Rzeszy. Na jej czele stali kolejno: komisarz kryminalny Otto Gambs, starszy sekretarz kryminalny Kurt Willer, sekretarz kryminalny, SS Oberscharführer Gerhard Bachs. W Gdańsku mieściło się wyższe dowództwo SS i policji. 9 X 1939 Reichsführer SS oraz szef niemieckiej policji, Heinrich Himmler, powołał na stanowisko wyższego dowódcy SS i policji na Okręg Gdański z SS-Gruppenführera Richarda Hildebranda, od kwietnia 1943 roku jego następcą był SS-Gruppenführer Fritz Katzmann. Ponadto w Gdańsku funkcjonowały: inspektorat policji bezpieczeństwa (Sipo) i służby bezpieczeństwa (SD), kierownictwo policji porządkowej (Schupo) i policji kryminalnej (Kripo) z biurami przy Neugarten 27. Przy Heiligenbrunnerweg (obecnie ul. Do Studzienki) funkcjonowała placówka kontrwywiadu (Abwehra).
Do końca 1942 roku działał w Gdańsku jeden z dwóch, obok Kwidzyna, wyższych sądów krajowych podległych Ministerstwu Sprawiedliwości, 1 I 1943 sąd gdański przejął kompetencje kwidzyńskiego. Wyższym sądom krajowym podlegały sądy krajowe i lokalne, a dodatkowo przy tych pierwszych zorganizowano sądy specjalne, jeden z nich utworzono w Gdańsku. Najliczniej rozpatrywały sprawy o charakterze politycznym (między inymi przynależność do organizacji podziemnych, stawianie oporu władzy, słuchanie i rozpowszechnianie wiadomości zagranicznych radiostacji, udzielanie pomocy jeńcom polskim i obcych narodowości, przechowywanie broni). Sprawy przeciwko ludności okręgu rozpatrywał także Sąd Wojenny Rzeszy i Najwyższy Trybunał Ludowy, na podstawie rozporządzenia z 6 VI 1940, wprowadzającego odrębne prawo karne dla Polaków i obywateli polskich żydowskiego pochodzenia. Dodatkowo Ministerialna Rada Obrony Rzeszy 4 XII 1941 ustanowiła specjalne prawo karne dla Polaków i Żydów, na mocy którego kara śmierci była dopuszczalna niemal w nieograniczonym zakresie. Implikacją tego rozporządzenia było utworzenie policyjnych sądów doraźnych.
Od 11 VII 1942 Gdańsk był obiektem nalotów bombowców brytyjskich, amerykańskich i radzieckich ( naloty bombowe podczas II wojny światowej). Po klęsce niemieckiej pod Stalingradem (2 II 1943) w Gdańsku ogłoszono żałobę narodową, konsekwencją załamywania się frontu wschodniego stały się problemy natury ekonomicznej. Wzrosły ceny żywności, zmniejszono tygodniowe przydziały ziemniaków (do 3,5 kg na osobę), wycofano niektóre pociągi, zmniejszono liczbę przystanków tramwajowych. Ludność kierowano do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Pod hasłem „Wszystkie siły dla zwycięstwa” wprowadzono obowiązek pracy dla mężczyzn od 16 do 65 lat i dla kobiet od 17 do 45 lat. Gdańsk stał się miejscem schronienia dla wielu uciekinierów z Niemiec po nalotach alianckich oraz etapem ewakuacji ludności niemieckiej z Prus Wschodnich i Pomorza do Rzeszy. Pierwsze przepisy w tym zakresie wydano we wrześniu 1943 roku.
Z początku roku 1944 władze gdańskie sporządziły tajny plan ewakuacji, w którym przewidziano zniszczenie niektórych obiektów oraz zamknięcie tych zakładów pracy, które uznano za zbędne dla celów wojennych. W końcu 1944 utworzono oddziały pospolitego ruszenia Volkssturm, przeznaczone głównie do budowy polowych umocnień wojskowych, okopów oraz do obrony przeciwlotniczej w miastach.
W styczniu 1945 roku w rejonie umocnień Gdańsk–Gdynia znajdowało się ponad milion uchodźców. Pod hasłem „Ojczyźnie grozi niebezpieczeństwo” ludność Gdańska została zmuszona do kopania umocnień na obszarach podmiejskich i rowów przeciwczołgowych, m.in. na odcinku obecnych Piecek- Brętowa i Srebrzyska, a cudzoziemców przebywających w mieście kierowano do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Na teren Okręgu Gdańskiego armie radzieckie (w wypadku Gdańska był to II Front Białoruski) wraz z wojskiem polskim wkroczyły w styczniu 1945 roku ( rok 1945).
