Muzeum Miejskie, widok od strony południowo-wschodniej, około 1885
Główne wejście do Muzeum Miejskiego, od strony obecnej ul. Rzeźnickiej, 1906
Muzeum Miejski, ekspozycja w krużgankach
Muzeum Miejskie, ekspozycja
Sala wystawiennicza w Muzeum Miejskim, około 1900
Muzeum Miejskie, około 1941 r.
MUZEUM MIEJSKIE (Stadtmuseum), w latach 1872–1945 przy Fleischergasse 25–28 (ul. Rzeźnicka), w dawnym klasztorze franciszkanów ( kościół św. Trójcy), następnie w budynku Gimnazjum Akademickiego, później Szpitalu Garnizonowym nr 1. O jego powstanie starali się między innymi Rudolf Freitag, Louis Friedrich Sy, Wilhelm August Stryowski, od 1835 – Towarzystwo Przyjaciół Sztuki.
6 VII 1863 władze wojskowe przekazały budynek miastu. Niezbędne prace przy przebudowie i adaptacji wykonano w okresie 1867–1872 według projektu Juliusa Albert Lichta, dzięki staraniom nadburmistrza Leopolda von Wintera, kupca Friedricha Henningsa, fundacji Carla Gottfrieda Klosego. Muzeum powołano uchwałą Rady Miejskiej 30 III 1870, otwarto oficjalnie 1 III 1873 (pierwsza wystawa, zorganizowana w górnych pomieszczeniach przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, miała miejsce już 22 XII 1872).
W budynku obok muzeum, w skrzydle zachodnim, od 1865 do 1878 roku działała Państwowa Szkoła Rzemiosła (Königliche Provinzial-Gewerbeschule), od 1874 do końca XIX wieku funkcjonowała w tym samym miejscu Państwowa Szkoła Sztuki i Rzemiosła Artystycznego (Königliche Provinzial-Kunst- und Gewerbeschule, zob. Królewska Szkoła Sztuk Pięknych), przeniesiona ze Złotej Bramy półwyższa szkoła o profilu artystycznym, w której uczyli kustosze i konserwatorzy muzeum: Louis Friedrich Sy, Rudolf Freitag, Wilhelm August Stryowski. Pierwsze piętro budynku oraz mały refektarz na parterze (aula) zajmowała od 12 IV 1872 do 1945 średnia szkoła św. Jana.
Kustoszami i konserwatorami nowego muzeum zostali dożywotnio, zamieszkali na jego terenie Rudolf Freitag i Louis Friedrich Sy, potem także do 1912 Wilhelm August Stryowski. Nadzór administracyjny nad jego działalnością od 1872 sprawowało kuratorium składające się z nadburmistrza Gdańska Leopolda Wintera jako przewodniczącego, trzech radnych i ośmiu członków delegowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, z ramienia którego funkcję dyrektora administracyjnego od około 1880 do 1912 pełnił Oskar Ernst Bischoff.
Podstawą zbiorów stała się przekazana miastu testamentem w 1814 kolekcja Jakoba Kabruna (malarstwo, grafika, rysunek). W zbiorach znalazły się darowizny i depozyty Towarzystwa Przyjaciół Sztuki, Biblioteki Miejskiej (ponad 20 portretów osób zasłużonych dla Gdańska z XVII i XVIII wieku, od 1927 w posiadaniu Muzeum Krajowego Historii Gdańska w Oliwie, zaginęły w 1945) oraz dary osób prywatnych i instytucji. Cennym uzupełnieniem zbiorów Muzeum Miejskiego były dwie duże darowizny: z 1872 wdowy Wilhelminy Transchke – 53 obrazy i 170 rysunków oraz Friedricha Gotthilfa Adolfa Mundta (13 II 1810 Gdańsk – 22 VI 1900 Gdańsk), emerytowanego pastora z kościoła w Kiezmarku, przekazana przez jego spadkobierców w 1901 i składająca się z 64 obrazów i 240 rysunków.
Po 1870 dokonywano zakupów z funduszy miejskich (zachowały się roczne sprawozdania dotyczące konkretnych zakupów z lat 1892–1920). 5 VIII 1885 w części parterowego skrzydła północnego byłego klasztoru otwarto ekspozycję Państwowego Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Kunstgewerbemuseum), będącego oddziałem Państwowego Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej (Westpreußisches Provinzialmuseum), z wykorzystaniem zbioru Eduarda Ludwiga Garbego oraz dalszych zakupów i darowizn. W 1912 przeszli na emeryturę Wilhelm August Stryowski oraz Oskar Ernst Bischoff. Zarząd Miasta od 1 IX 1912 kierownictwo placówki powierzył Hansowi Friedrichowi Seckerowi. 13 V 1913 otwarto w nowej aranżacji galerię malarstwa. Od powołania Hansa Friedricha Seckera na dyrektora Muzeum Miejskiego podporządkowane zostały mu zbiory Muzeum Rzemiosła Artystycznego. W 1921 zlikwidowano odrębne Państwowe Muzeum Rzemiosła Artystycznego, w jego miejsce powstał jeden z działów Muzeum Miejskiego.
Zaczątkiem zbiorów działu rzemiosła, obok eksponatów przekazanych powstałemu w 1880 Muzeum Prowincjonalnemu przez instytucje z całego Pomorza, był zakup w grudniu 1881 kolekcji 433 okazów ceramiki (porcelana, fajanse gdańskie, delfty, porcelana chińska) i złotnictwa od gdańskiego kolekcjonera i antykwariusza Eduarda Ludwiga Garbego. Kolekcja ta początkowo była eksponowana w lokalu przy Schmiedegasse 3 (ul. Kowalska), od 1885 – w salach Muzeum Miejskiego. Do 1916 dzięki zakupom, darom, przekazom powiększyła się do 4002 eksponatów. Obok ceramiki dużą część zbiorów stanowiły wyroby złotnicze, przedmioty z cyny, miedzi i mosiądzu, broń zabytkowa oraz cenna kolekcja dawnych mebli gdańskich: szaf, stołów, krzeseł, komód itd. W 1912 z braku pieniędzy zakupiono na aukcji zbiorów Lessera Giełdzińskiego w Berlinie w 1912 tylko 11 eksponatów, głównie meble (np. XVII-wieczna szafa kosztowała 400 marek). Po przebudowaniu galerii malarstwa muzeum w 1913, Hans Friedrich Secker stworzył nową ekspozycję zbiorów rzemiosła artystycznego. Zachowane zdjęcia ukazują z jednej strony eksponowane zbiory, z drugiej sposób aranżacji ekspozycji.
Kolejna zmiana ekspozycji nastąpiła za czasów następnego dyrektora Muzeum Miejskiego, dr. Waltera Mannowsky’ego. Otwarta 4 V 1929, wzbogacona o nowo pozyskane okazy. Do 1945 stan posiadania działu wzrósł do 5270 pozycji inwentarzowych, z tego w latach 1922–1939 o 350, a w 1939–1945 o dalsze 820; dane te pozwalają na stwierdzenie, iż do zbiorów muzeum trafiły przedmioty zarekwirowane aresztowanym Polakom lub Żydom, nie tylko w Gdańsku. 4 V 1929 otwarto w salach Muzeum Miejskiego nową stałą ekspozycję dawnego gdańskiego rzemiosła. W 1937 roku z darowizny Gminy Ewangelickiej pozyskano w stały depozyt wyjątkowy zbiór tkanin i haftów z XIII–XVI wieku (541 paramentów), własność kościoła Najświętszej Marii Panny; zaprezentowano je już na ekspozycji otwartej 25 III 1936. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska nabyto prace Antona Möllera, Roberta Reinicka, Andreasa Stecha.
W latach 1870–1911 miejsce wystaw sztuki współczesnej organizowanych wspólnie z Towarzystwem Przyjaciół Sztuki, po roku 1890 także wystaw czasowych – sztuka, prace uczniów szkół gdańskich itp. Po 1920 roku organizator kilku dużych wystaw monograficznych i tematycznych, w tym: 1 VII 1921 Współczesna grafika i rysunek; luty 1929 Rysunki Wilhelma Augusta Stryowskiego; 27 V 1930 Widoki Gdańska w sztuce; 25 VII 1931 Sztuka baroku – Hermann Hahn, Antoni Möller, Andreas Stech, Daniel Schultz; 22 II 1938 Arthur Schopenhauer; 6 VII 1938 Gdańsk w twórczości malarzy XIX stulecia; 10 XII 1939 Współcześni gdańscy malarze; 19 VII 1941 monograficzna Stanislaw Chlebowski; 15 I 1944 Malarze Prus Zachodnich ( Stanisław Chlebowski, Albert Lipczinski, Felix Adalbert Meseck, Bruno Paetsch, Fritz Pfuhle).
Jesienią 1944 muzeum zamknięto, najcenniejsze zbiory rozśrodkowano. Część wywieziono do Niemiec (skąd wiele z nich trafiło do ZSRR, inne do podgdańskich miejscowości) lub ukryto w piwnicach muzeum. W ramach rozśrodkowania zbiorów muzealnych oraz kościelnych i ratuszowych dzieł sztuki część kolekcji rzemiosła artystycznego wywieziono w 1943 i 1944 poza Gdańsk, w tym do Rzucewa koło Pucka, Grabin Zameczku na Żuławach i kościoła w Przywidzu, część schowano w piwnicach. W salach pozostały duże gabarytowo meble, których część uległa zniszczeniu w czasie pożaru gmachu muzeum 19 III 1945. Zachowały się dawne inwentarze zbiorów rzemiosła, prowadzone do roku 1916 (dalsze zaginęły w końcu wojny) i protokoły ewakuowanych z gmachu eksponatów. 19 III 1945, w wyniku bombardowania przez lotnictwo radzieckie, w pożarze uległy zniszczeniu (w 65%): gmach muzeum (miejska straż pożarna zajęta była ratowaniem płonącego Ratusza Głównego Miasta) oraz część pozostawionych w salach wystawowych zbiorów. Część zaginęła, inne wywieziono po marcu 1945 do ówczesnego ZSRR i znajdują się tam do dziś.
Zachowana dokumentacja oraz wieloletnie badania naukowe pozwalają na dokładne określenie strat wojennych Muzeum Miejskiego, w tym działu rzemiosła artystycznego. Dokumentują to wydawane przez Muzeum Narodowe, spadkobiercę dawnego muzeum, katalogi strat (tomy 1–3). Sam zbiór ceramiki utracił 1528 eksponatów, w tym 631 sztuk porcelany europejskiej i dalekowschodniej, 235 delftów i 356 różnych fajansów. Straty mebli i artystycznych przedmiotów z różnego rodzaju drewna ocenia się na 347 pozycji, precjozów z bursztynu – na 36 sztuk. Duże straty są w dziale metali (gdzie zaginęły często najcenniejsze okazy), złotnictwa (139 pozycje), wyrobów ze srebra, 91 z cyny, 187 z miedzi, mosiądzu, 17 z żelaza i żeliwa. Z ostatnich badań oraz opublikowanych przez Muzeum Narodowe katalogów strat wojennych Muzeum Miejskiego oraz dawnego Muzeum Rzemiosła Artystycznego wynika, że w czasie II wojny światowej utraciło ono, obok okazów rzemiosła artystycznego, 369 obrazów, 477 rysunków, 168 rycin, 376 przedmiotów z działu rzeźby, część kolekcji tkanin (np. połowa kolekcji tkanin i haftów z depozytu z 1937). Generalnie straty Muzeum Miejskiego ocenia się na około 40–60% przedwojennych zbiorów. Część udało się odzyskać i stanowią podstawę zbiorów Muzeum Narodowego. MrGl
