KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG
| < Poprzednie | Następne > |
KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG (KGRP). Przedstawicielstwo polskie w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG), nawiązujące nazwą do stosunków polsko-gdańskich z okresu króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (XVIII wiek). Pośredniczyło między rządem polskim a Senatem II WMG, niemającym prawa utrzymywać własnego przedstawicielstwa w Warszawie. Stojący na jego czele komisarz podlegał bezpośrednio premierowi Rzeczypospolitej Polskiej, który na jego wniosek mianował pracowników KGRP. Pierwszy (oficjalny) komisarz, Maciej Biesiadecki, rozpoczął urzędowanie 8 II 1920 w hotelu Danziger Hof, 7 VI 1920 przeniósł się do odrębnego budynku przy Delbrückallee 3A (u zbiegu obecnych ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Hoene-Wrońskiego, obecnie siedziba rektoratu Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego). W 1923 roku biura: prawne, wojskowe, handlu zagranicznego i Polskiej Agencji Telegraficznej przeniesiono na Neugarten 27 (ul. Nowe Ogrody 27, obecnie Komenda Miejska Policji). W roku 1929 w budynku konsulatu urzędował naczelny inspektor ceł. Zakres uprawnień KGRP był znacznie szerszy od typowego przedstawicielstwa dyplomatycznego, korzystał on z prawa eksterytorialności. Do 1932 wykazywał dużą samodzielność w podejmowaniu decyzji, potem jego działalność została w znacznej mierze podporządkowana Ministerstwu Spraw Zagranicznych (MSZ). W skład KGRP wchodziły początkowo cztery departamenty: polityczno-administracyjny, wojskowy, techniczno-handlowy, skarbowy i kilka urzędów. Poszczególne ministerstwa miały w KGRP swoje przedstawicielstwa. Od 1923 roku w skład KGRP wchodziło 10 oddziałów:
I – Ogólny (prawno-polityczny, podległy MSZ), zajmował się rokowaniami i umowami polsko-gdańskimi, sprawami organizacyjnymi w latach 1920–1939, sprawami polsko-gdańskimi na forum Ligi Narodów, stosunkami z Wysokim Komisarzem Ligi Narodów oraz z Senatem II WMG, sprawami gospodarczymi, prowadził nadzór nad Dyrekcją Kolei w Gdańsku, Pocztą Polską, Gdańską Dyrekcją Ceł, Radą Portu i Dróg Wodnych, stoczniami, bankowością i finansami II WMG, administracją nieruchomości i podziałem mienia popruskiego, sprawami kadrowymi oraz administracją komisariatu.
II – Kulturalno-Oświatowy (podległy MSZ), zajmujący się partiami politycznymi, związkami zawodowymi, stowarzyszeniami, wyborami do Volkstagu, kościołami i duszpasterstwem, akcjami antypolskimi i antyżydowskimi, polskim ruchem kulturalnym i społecznym, prasą i propagandą, kongresami i zjazdami międzynarodowymi, wizytami w II WMG, odczytami.
III – Konsularno-Paszportowy (podległy MSZ), zajmujący się sprawami zagranicznymi II WMG, raportami politycznymi, sprawami mniejszości, sprawami wizowo-paszportowymi.
IV – Delegat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
V – Wydział Wojskowy, zajmujący się sytuacją wojskową, polityczną, organizacjami paramilitarnymi, prowadził nadzór nad Wojskową Składnicą Tranzytową na Westerplatte.
VI – Przedstawiciel Polskiej Agencji Telegraficznej.
VII – Delegat Ministerstwa Przemysłu i Handlu.
VIII – Urząd Marynarki Handlowej.
IX – Polska Kasa Rządowa (z siedzibę przy Reitbahn, obecnie ul. Bogusławskiego 4).
X – Delegatura Prokuratorii Generalnej RP.
Pierwsze trzy tworzyły „ścisły komisariat”. Do obowiązków przedstawicielstwa należała opieka nad obywatelami polskimi i gdańską Polonią.
Sześćdziesięciu pracownikom Komisariatu przysługiwało prawo eksterytorialności (posiadali immunitet dyplomatyczny). Ich rodziny w większości, na polecenie komisarza Mariana Chodackiego, w sierpniu 1939 zostały wysłane do Polski. 1 IX 1939, o godzinie 10, Niemcy zajęli budynek Komisariatu przy Neugarten 27 i aresztowali personel znajdujący się tam na nocnym dyżurze, oraz pracowników którzy mieszkali w budynku (łącznie 24 osoby). Pozostałych dyplomatów Komisariatu aresztowano w ich gdańskich mieszkaniach. Wszyscy przewiezieni zostali do Victoriaschule. Traktowano ich brutalnie, tak samo jak innych zatrzymanych tam Polaków. Mariana Chodackiego aresztowano około godziny 9.30 w jego mieszkaniu przy ul. Gralathstrasse 2 (ul. Hoene - Wrońskiego) i przewieziono do budynku Prezydium Policji przy Karrenwall 9 ( ul. Okopowa), gdzie przebywał do 3 września. W jego mieszkaniu z 31 VIII na 1 IX nocowali także kierownik Wydziału II Kulturalno-Oświatowego Antoni Zalewski, zastępca kierownika Wydziału III Konsularno-Paszportowego Adam Głogowski, sekretarz komisarza Jan Dunst. Po aresztowaniu wywieziono ich osobnymi samochodami do Victoriaschule. Na skutek zawieszenia połączeń kolejowych aresztowania uniknęli pracownicy Komisariatu dojeżdżający z Polski.
Obawiając się, że podobnie potraktowany zostanie niemiecki personel dyplomatyczny znajdujący się w Polsce, niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nakazało umieszczenie aresztowanych pracowników Komisariatu w „honorowym areszcie”. Z Victoriaschule 2 września przeprowadzono ich pod eskortą do więzienia przy Schiesstange (ul. Kurkowa), a 3 września rano przetransportowano do prezydium policji przy ul. Karrenwall 9. Około godziny 16.00 zgromadzono wszystkich w sali konferencyjnej i przybyły tam SS-Standartenführer Emil Veesenmayer z MSZ w Berlinie zapowiedział, że zostaną wymienieni na dyplomatów niemieckich.
Wyżsi urzędnicy Komisariatu (Wiesław Arlet, Adam Głogowski, dr Mendyka, dr Stanisław Mielech, Włodzimierz Moderow, płk dypl. Wincenty Sobociński, kpt. Tchórzewski, Eustachy Wołłowicz, Antoni Zalewski, Zygmunt Zawadowski) pod eskortą pojechali do swoich mieszkań po rzeczy osobiste, następnie zakwaterowano ich w dwóch pokojach w hotelu „Vanselow” przy Heumarkt 3 (Targ Sienny), wraz z przywiezionym tam wieczorem Marianem Chodackim. Rano 4 września, po śniadaniu, autobusami gdańskiej komunikacji miejskiej wywieziono ich z Gdańska do Tilsit (Tylża, obecnie Sowietsk, obwód kaliningradzki, Rosja), gdzie zakwaterowano ich w jednym z hoteli w centrum miasta. 5 września wymienieni na niemieckich dyplomatów przekroczyli granicę litewską, zatrzymali się w Kownie, 7 września przekroczyli granicę polsko-litewską.
Niżsi pracownicy Komisariatu (około 40 osób) zostali z prezydium policji przeprowadzeni z powrotem do Victoriaschule, ale zmienił się stosunek do nich. Umieszczono ich w salach na pierwszym piętrze, od 5 września mogli pod eskortą wychodzić do miasta po zakupy oraz pójść do mieszkania po rzeczy osobiste. 6 września zwrócono im dokumenty i pieniądze. Następnego dnia przywieziono im śniadanie z hotelu „Vanselow”, po czym autobusami miejskimi również zawieziono do Tilsit, później do granicy litewskiej, skąd Litwini przewieźli ich do polskiego poselstwa w Kownie.
Z budynku usunięto tablicę umieszczoną z inicjatywy Ligi Morskiej i Kolonialnej (w trakcie odbywanego w Gdańsku części VI zjazdu tej organizacji, Liga Morska i Rzeczna) na frontonie budynku 1 VI 1935, poświęconą pamięci Józefa Piłsudskiego i odzyskania przez Polskę dostępu do morza, której kopię (wykonaną pod kierunkiem Sławoja Ostrowskiego z gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych) z inicjatywy Stowarzyszenia „Nasz Gdańsk” ponownie zawieszono 1 VI 2010. Od listopada 1939 do kwietnia 1945 roku w budynku Komisariatu funkcjonowała samodzielna gdańska jednostka tajnej policji państwowej (Geheime Staatspolizei Gestapo, Staatspolizeileitstelle Danzig), od 1945 Milicja Obywatelska, obecnie policja. 1 VI 2010 odsłonięto tablicę pamiątkową informującą o działalności w tym miejscu w latach 1921–1939 KGRP.
| 1919–1920 | Mieczysław Jałowiecki (delegat RP w II WMG) |
| 8 II 1920 – 5 VII 1921 | Maciej Biesiadecki (pierwszy oficjalny przedstawiciel RP w II WMG) |
| 5 VII 1921 – 1 X 1924 | Leon Pluciński |
| 1 X 1923 – 28 II 1924 | Kajetan Dzierżykraj-Morawski (p.o.) |
| 28 II 1924 – 1 III 1932 | Henryk Strasburger |
| 15 III 1932 – 30 XII 1936 | Kazimierz Papée |
| 30 XII 1936 – 1 IX 1939 | Marian Chodacki |
| Imię i nazwisko | Funkcja etatowa | Okres pracy | |
|---|---|---|---|
| Arlet Wiesław | radca, referent prasowy | – 1 IX 1939 | |
| Battaglia Roman | radca, kierownik Oddziału III Konsularno-Paszportowego | – 1 IX 1939 | |
| Bianga Jan | pracownik działu rachuby | 1930 – 1 IX 1939 | |
| Bierowski Tadeusz, dr | referent prasowy | – [?] 1932 | |
| Birkenmayer Alfred, kpt. | kierownik Biura Łącznikowego | – 1929 | |
| Bluma Leon | kierowca | – 1 IX 1939 | |
| Boczkowska – Iszkowska Irena | |||
| Borowskiego Michał, kontradm. | Poufny Pełnomocnik dla Spraw Wojskowych i Morskich w Gdańsku, Przedstawiciel Wojskowy dla Spraw Morskich, Przedstawiciel Wojskowy dla Spraw Handlowo-Morskich, szef Przedstawicielstwa Wojskowego | 12 XII 1919 – 23 III 1921 | |
| Bratkowski Stefan | kierownik Oddziału Społecznego | [?]1931 – | |
| Dembiński Rawicz Stanisław | urzędnik Biura Paszportowego | ||
| Drobniak Tadeusz, dr | kierownik Oddziału Konsularno-Dyplomatycznego | ? XI 1929 – 1934 | |
| Dubicz-Penther Karol, rtm. | kierownik Oddziału Lądowego Wydziału Wojskowego | ||
| Dunst Jan | sekretarz Komisarza Generalnego | [?] 1932 – 1 IX 1939 | |
| Dunst Jan | dozorca | – 1 IX 1939 | |
| Fąferek Stefan | naczelnik Kancelarii | ||
| Głogowski Adam | radca, zastępca kierownika Oddziału III Konsularno-Paszportowego | – 1 IX 1939 | |
| Głuski Stanisław | kierownik Oddziału Konsularno-Dyplomatycznego | 1934 – | |
| Grabiński Mieczysław | kierownik Oddziału Społecznego | – ? XI 1929 | |
| Grabowski Jerzy | radca, zastępca delegata Prokuratorii Generalnej | ||
| Jacynicz Konstanty, kmdr | szef Wydziału Wojskowego | – ? XI 1929 | |
| Jałowiecki Mieczysław | Delegat Rządu Polskiego i Generalny Delegat Ministerstwa Aprowizacji, zastępca Komisarza Generalnego | 28 I 1919 – ? II 1921 | |
| Jasiński Witold | drugi sekretarz Delegacji Rządu Polskiego | 1919 – | |
| Kijeński Tadeusz | zastępca Oddziału Konsularno-Dyplomatycznego | – ? XI 1929 | |
| Konopińska Helena Marta | sekretarka | ||
| Kordzikowska Aleksandra | tłumacz | ||
| Krzyżanowski Kazimierz | członek Delegacji Rządu Polskiego i kierownik Wydziału Technicznego | 1919 – | |
| Lalicki Stefan | zastępca Komisarza Generalnego | – 1934 | |
| Lasek Eligiusz, mgr prawnik | |||
| Lemański Kazimierz | księgowy | – 1 IX 1939 | |
| Łubieński Michał | – 1932 | ||
| Makowski Antoni | emeryt, pracownik dorywczy | ||
| Maksymowicz Stanisław | Oddział Prawno-Administracyjny, kierownik Oddziału Ogólnego | – 1932 | |
| Mamel Władysław | |||
| Marlewski Józef | sekretarz Komisarza Generalnego | ||
| Marchlewski Mieczysław | doradca prawny i polityczny, zastępca Komisarza Generalnego | 1 IV 1922 – 31 V 1923 | |
| Marszałek Franciszek, dr | kierownik Oddziału Ogólnego | ||
| Marszałek Franciszek, dr | kierownik Oddziału Ogólnego | ||
| Mendyk, dr | – 1 IX 1939 | ||
| Mielech Stanisław, dr | – 1 IX 1939 | ||
| Moderow Włodzimierz. | delegat Prokuratorii Generalnej | – 1 IX 1939 | |
| Mohuczy Borys, kmdr ppor. | kierownik Oddziału MW Wydziału Wojskowego | ||
| Morawski Kajetan | p.o. Komisarza Generalnego | ||
| Muzyczka Ludwik | urzędnik kontraktowy Biura Komisarza Generalnego | – [?] 1933 | |
| Nowicki Romuald | |||
| Nowicki Zygmunt | referent personalny | – [?] 1932 | |
| Pawłowski Wilhelm, dr | (z Delegatury Prokuratorii Generalnej) | ||
| Perkowski Tadeusz | zastępca Komisarza Generalnego | – ? V 1939 | |
| Piasecki Juliusz, mgr | pracownik cywilny Wydziału Wojskowego | ||
| Potulicki Stanisław | sekretarz Delegacji Rządu Polskiego | – 1919 | |
| Raue Jan | pierwszy sekretarz Delegacji Rządu Polskiego | 1919 – | |
| Rittner Edward | Oddział Konsularno-Dyplomatyczny | – 1932 | |
| Rogoyski Doman | [?] Biuro Komisarza Generalnego | 1933 – | |
| Rosicki Stefan, dr | kierownik Oddziału Społecznego | ? XI 1929 – 1931 | |
| Rosner Antoni, ppłk | szef Wydziału Wojskowego | ? XI 1929 – 15 V 1938 ? | |
| Ruprecht Karol | |||
| Russocka Zofia | sekretarka Stefana Lalickiego, zastępcy Komisarza Generalnego | – 1934 | |
| Russocki Wacław | sekretarz Komisarza Generalnego | – 1934 | |
| Ruszkowski Marcin | – 1 IX 1939 | ||
| Siebeneichen Alfred | kierownik Oddziału Handlowego | – 1936 | |
| Siemieński Stefan | sekretarz Komisarza Generalnego | 1934 – | |
| Smułkowski Władysław | referent konsularny ? | ||
| Wincenty Sobociński, ppłk dypl. | szef Wydziału Wojskowego | 15 V 1938 – 1 IX 1939 | |
| Sobolewski Tadeusz, dr | |||
| Spyrałek Stanisław, kpt. | referent, Wydziału Wojskowego? | ||
| Stankowski Wiktor | kierownik Biura Paszportowego | – 1 IX 1939 | |
| Szalewicz Irena | sekretarka | ||
| Tchórzewski, kpt. | Wydział V Wojskowy | – 1 IX 1939 | |
| Trojanowski Aleksander | referent konsularny | 1928 – | |
| Weyers Józef, dr | kierownik Oddziału Ogólnego | 1932 – | |
| Wańkowicz Witold | zastępca Delegata Rządu Polskiego i Generalnego Delegata Ministerstwa Aprowizacji | 1919 – | |
| Wietek | portier | ||
| Wodzicki Roman | pracownik Referatu Prasowego, Oddziału Konsularno-Dyplomatycznego – Referatu Obywatelstwa, zastępca kierownika Oddziału Ogólnego | ? IX 1928 – 1935 | |
| Wołłowicz Eustachy | – 1 IX 1939 | ||
| Zajączkowski Tadeusz | referent prasowy | 1931 – | |
| Zalewski Antoni | radca, kierownik Oddziału II Spraw Społecznych | – 1 IX 1939 | |
| Załęski Maciej | stażysta | 1928 – 1930 | |
| Zawadowski Zygmunt, dr | radca, zastępca Komisarza Generalnego | ? V 1939 – 1 IX 1939 | |
| Ziętkiewicz Ignacy | radca, kierownik Oddziału Społecznego | – ? XI 1936 | |
| Ziętkiewicz Ignacy | radca, kierownik Oddziału Społecznego | – ? XI 1936 | |
| Żychoń Jan, kpt. | kierownik Biura Łącznikowego, kierownik Oddziału Lądowego Wydziału Wojskowego | 1929 – |
