KANTATA
| < Poprzednie | Następne > |
KANTATA, wieloczęściowa, niesceniczna, formalnie zamknięta kompozycja wokalno-instrumentalna o charakterze kościelnym lub świeckim, której warstwę literacką cechuje naprzemienne występowanie fragmentu poezji pieśniowej, zwanego arią, i fragmentu wiersza swobodnie madrygałowego, zwanego recytatywem. Kantatę, której klasyczna forma wykształciła się w XVIII wieku w obrębie włoskiej poezji i muzyki, przeniósł na grunt niemiecki i poetycko zwieńczył Erdmann Neumeister (Geistliche Cantaten statt einer Kirchen-Music, 1704). Naprzemienność refleksji (typowej dla arii) oraz narracji (typowej dla recytatywu) wchłonęła z czasem komponenty tekstowe muzyki ewangelickiej: strofę chorałowej pieśni kościelnej oraz fragment prozy biblijnej (dictum), co dokumentuje między innymi gdański rocznik Texte zur Kirchen-Music auff die sämtlichen Fest-Tage durchs gantze Jahr (1708). Obok solowych, rozwiniętych melodycznie arii i solowych, melodeklamacyjnych recytatywów, od strony muzycznej pojawiały się duety, ansamble, chóry i ritornele instrumentalne.
Liczne kontakty artystyczne gdańskich muzyków i otwartość lokalnego duchowieństwa na nowe tendencje w muzyce kościelnej sprawiły, że kantata szybko stała się główną formą muzyczną uprawianą w Gdańsku, zwłaszcza przez kapelmistrzów kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP): Maximiliana Dietricha Theodora i Johanna Balthasara Christiana Freislichów, Friedricha Christiana Mohrheima, Georga Simona Loehleina i Benjamina Gottholda Siewerta. Dużo kantat pisali również: Johann Daniel Pucklitz i Jean Jeremias Du Grain.
Na kształt kantaty ewangelickiej wpłynęły niemal wszystkie ówczesne gatunki muzyczne i zasady kompozycyjne (między innymi motet, koncert wokalny, monodia), dlatego cechuje ją niejednolita nomenklatura: w Gdańsku kantatę o tekstach lirycznych opatrywano mianem Cantata, Kantate, Concerto, (Kirchen-)Musik bądź tylko nazwą niedzieli lub święta roku kościelnego, na które była przeznaczona (kantata de tempore). W wypadku tej ostatniej, tematycznie na ogół związanej z perykopą, chętnie umuzyczniano teksty popularne wśród protestantów na całym obszarze niemieckojęzycznym, w tym pióra Erdmanna Neumeistra, Johanna Friedricha Armanda von Uffenbacha, Benjamina Schmolcka, Johanna Jacoba Rambacha. Pokaźną kolekcję kantat de tempore pisanych na lokalne potrzeby, zachowaną w rękopisach muzycznych z kościoła św. Jana i św. Katarzyny, dopełniają liczne odpisy roczników kantat kompozytorów środkowo- i północnoniemieckich, między innymi Georga Philippa Telemanna i Johanna Theodora Roemhildta.
Kantaty okolicznościowe, zachowane niemal wyłącznie w drukowanych librettach (w przeciwieństwie do kantat de tempore), związane są tematycznie z aktualnym wydarzeniem z życia gdańskiej społeczności lub funkcjonujących w jej ramach osób. Wyróżnić tu można dwa typy: serenatę i dramat muzyczny. Serenatę pisano na kilka głosów wokalnych z towarzyszeniem instrumentów i wykonywano wieczorem, zwykle na wolnym powietrzu. Właściwe jej dialogi – często postaci mitologicznych – wsparte niekiedy mimiką, kostiumami i tłem jednej dekoracji, zawiązywały skromną akcję zorientowaną na pochwałę adresatów. Dramat muzyczny zdaje się nawiązywać do włoskiego terminu dramma per musica. Wykonywany podczas oficjalnych uroczystości, głównie ku czci poważanych osób, różnił się od serenaty zazwyczaj tylko kontekstem prezentacji: wykonaniem za dnia w zamkniętej przestrzeni budynków, zwłaszcza w Auditorium Maximum Gimnazjum Akademickiego. Kantatę dramatyczną, zwaną niekiedy Singgedicht, wykonywaną przy biesiadnym (zwykle weselnym) stole, określano dodatkowo jako Tafelmusik. Dominowały kantaty okolicznościowe, wykonywane w przestrzeni sakralnej gdańskich kościołów, głównie kościoła NMP; zazwyczaj towarzyszyły one (podobnie jak kantaty de tempore) kazaniu.
Kantaty towarzyszące uroczystościom świeckim stanowiły oprawę uroczystej mowy i na ogół były wykonywane w przestrzeni edukacyjnej Gimnazjum Akademickiego. Obok kapelmistrzów kościoła NMP, odpowiedzialnych za oprawę muzyczną uroczystości miejskich, kantaty okolicznościowe pisali: kantor w kościele św. Trójcy Carl Friedrich Bartoldi (między innymi autor kantaty skomponowanej z okazji pogrzebu diakona tego kościoła Hermanna Bordewischa (1696–1761)), Friedrich August Deschner, Georg Israel Geschke, Gottfried Hingelberg (ojciec Johanna Gottfrieda Hingelberga, autora broszury Über Danziger Musik und Musiker), Johann Carl Turge, Otto Friedrich Zacharias, Anton Albrecht Koch. Większość ich powstała w latach 1740–1770, czyli w okresie niezgorszej koniunktury gospodarczej miasta, dużych uroczystości miejskich oraz względnego spokoju. Pisano głównie kantaty funeralne, dalej inspirowane wyborami do magistratu, objęciem urzędu, początkiem roku kalendarzowego i ślubem, wygłoszeniem oracji i ogólnomiejskimi jubileuszami (300-lecia wyzwolenia spod panowania krzyżackiego czy 100-lecia zawarcia pokoju oliwskiego), przekazaniem dóbr użyteczności publicznej (na przykład ambony i organów w kościele NMP, odsłonięciem pomnika króla polskiego Augusta III w Dworze Artusa) oraz dniem urodzin i imienin. Właściwe tym kategoriom, niemal wyłącznie anonimowe teksty cechuje obecność stałych komponentów (między innymi motywów ściśle związanych z okolicznością), spokrewnionych z genetliakonami, epitalamiami i epicediami. Nieobce tej poezji są reminiscencje wydarzeń rozgrywających się na terenie Gdańska (na przykład epidemii dżumy w 1709, oblężenia miasta w 1734), Korony (konfederacji barskiej i toruńskiej) i Europy (wojny siedmioletniej, trzęsienia ziemi w Lizbonie w roku 1755, rewolucji francuskiej). Potencjalnych twórców tekstów kantat okolicznościowych szukać należy głównie w środowisku Gimnazjum Akademickiego (między innymi kantata Johanna Ernsta Gretscha, gimnazjalisty, na śmierć króla polskiego Augusta II) oraz lokalnego duchowieństwa (kantata Friedricha Kleina, kaznodziei kościoła Zbawiciela, na 200-lecie gimnazjum). Poezję kantatową uprawiała również Anne Renate Breyn.
W środowisku niemieckim kompozytorów końca XVIII wieku malało zainteresowanie kantatą, na co wpłynęła także oświeceniowa krytyka ówczesnego sposobu pisania poezji religijnej i mało kościelnego – jak to określano – charakteru jej umuzyczniania. Pogarszająca się wówczas sytuacja ekonomiczna Gdańska i ograniczona liczba okazji do świętowania zredukowały zapotrzebowanie na muzykę okazjonalną. Z początkiem XIX wieku kantata de tempore ustępowała miejsca kompozycjom opartym głównie na śpiewach chorałowych; do łask wróciły psalmy, hymny, motety i inne formy bliższe duchowi klasycyzmu. W tym czasie pojedyncze kantaty okolicznościowe tworzył jeszcze między innymi Theodor Friedrich Kniewel.
