JARZYNÓWNA-SOBCZAK JANINA, tancerka, choreograf, pedagog
| < Poprzednie | Następne > |
JANINA JARZYNÓWNA-SOBCZAK (28 I 1915 Wiedeń – 14 IX 2004 Gdańsk), tancerka, choreograf, pedagog. Córka Tytusa Jarzyny, prezesa Izby Poczt i Telegrafów w Krakowie, oraz Zofii z domu Teply. Ukończyła Szkołę Plastyki i Rytmiki Wandy Haburzanki w Krakowie i Konserwatorium Niny Dolińskiej (1938), po II wojnie światowej zdała egzamin aktorski przed komisją Związku Artystów Scen Polskich (1945).
Jako tancerka debiutowała w 1938 w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie z solowymi recitalami tanecznymi, w latach 1938–1939 i 1945–1946 prowadziła własną Szkołę Tańca Artystycznego. W początkach okupacji pracowała początkowo jako sanitariuszka w szpitalu na oddziale płucnym, w którym poznała przywiezionego z obozu jenieckiego, chorego na gruźlice swojego męża. Po ślubie w 1941 zamieszkała z mężem w Makowie Podhalańskim, skierowani tam przez Polski Czerwony Krzyż.
Od 1946 związana z Gdańskiem, do którego trafiła przejazdem w drodze do teściów zamieszkałych w Kartuzach. Założyła Szkołę Tańca Artystycznego, którą prowadziła w domu przy ul. Jaśkowa Dolina, następnie w barakach po obozie w Narwiku. 1 IX 1950 szkoła ta została przekształcona w Państwowe Liceum Choreograficzne w Letnicy, a od 1952 funkcjonowała jako Państwowa Średnia Szkoła Baletowa (od 1 IX 1956 z siedzibą przy obecnej al. Legionów), następnie jako Państwowa Szkoła Baletowa. Pełniła funkcję dyrektora artystycznego i pedagoga szkoły. Jej uczniami byli: Alicja Boniuszko, Zygmunt Kamiński, Zenon Kaszubski, Marceli Żedzianowski, Zygmunt Jasman, Bronisław Kropidłowski, Krzysztof Rzeszot, Andrzej Bujak, Genowefa Brutt, Bronisław Cesarz, Dagmara Graezer-Kalinowska, Leonard Rybicki oraz Bronisław Prądzyński (późniejszy dyrektor Państwowej Szkoły Baletowej w Gdańsku).
Od 1948 współpracowała jako choreograf z Teatrem Wybrzeże, od 1949 ze Studiem Operowym Filharmonii Bałtyckiej (także w barakach w Narwiku), w okresie 1953–1976 (emerytura) twórczyni, choreograf i kierownik zespołu baletowego Państwowej Opery Bałtyckiej. Od 1955 współpracowała jako choreograf z Teatrem Lalki i Aktora Miniatura w Gdańsku.
Jako pierwsza w Polsce udowodniła, że taniec może być sztuką inną niż propagowany w jej czasach balet oparty na wzorach radzieckich. Tworzyła choreografię do muzyki kompozytorów polskich, między innymi Grażyny Bacewicz, Henryka Mikołaja Góreckiego, Witolda Lutosławskiego, Tadeusza Bairda, Krzysztofa Pendereckiego, Wojciecha Kilara, Kazimierza Serockiego.
Jej najbardziej znane przedstawienia baletowe z 45 przygotowanych dla Państwowej Opery Bałtyckiej w Gdańsku to Dafnis i Chloe (1958), Cudowny Mandaryn (1960), Cztery eseje (1961), Romeo i Julia (1964), Tytania i osioł (1967), Niobe (1967) – dwa ostatnie także sfilmowane w nadmorskim pejzażu (1971). Była choreografem w filmach: Pamiętnik Pani Hanki (1963) i Kazimierz Wielki (1975), konsultantem tańca w Popiołach (1965). Stworzyła około 40 spektakli baletowych, współpracowała ze scenami baletowymi także w Toruniu (Teatr im. Wilama Horzycy), Bydgoszczy (Teatr Polski, Opera i Operetka), Koszalinie i Słupsku (Bałtycki Teatr Dramatyczny), Łodzi (Teatr Wielki) i Warszawie (Teatr Wielki). Przygotowała trzy seriale baletowe dla telewizji: Balet (historia tańca, 1972–1973), Balet polski (historia tańca w Polsce, 1974–1975) i Teatr wizji i ruchu (choreografie do muzyki polskich kompozytorów współczesnych, 1974–1975).
W latach 1954–1958 był członkinią Miejskiej Rady Narodowej. Należała do Związku Artystów Scen Polskich. Została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi (1954 i z okazji jubileuszu 20-lecia Filharmonii i 15-lecia Opery Bałtyckiej w Gdańsku 1965), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), Krzyżem Komandorskim OOP (1985), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą OOP (1995). Ponadto uhonorowano ją odznakami „Za Zasługi dla Gdańska”, „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej”, „Orderem Stańczyka” miesięcznika „Litery” (1966), Medalem Księcia Mściwoja II (1997), wpisem do Księgi Honorowej Miasta Gdańska (1989), statuetką Terpsychory, przyznawaną przez Sekcję Teatrów Muzycznych (Podsekcja Baletu) Związku Artystów Scen Polskich za wybitne osiągnięcia w dziedzinie baletu (1999), Medalem Diagilewa, przyznawanym przez kapitułę działającą przy Międzynarodowym Konkursie Sztuki Choreograficznej im. Sergiusza Diagilewa – za wkład w rozwój światowej choreografii (przyznany na kilka dni przed śmiercią artystki i po raz pierwszy w Polsce, 2004).
Otrzymała nagrodę muzyczną miasta Gdańska (1956), nagrodę ministra kultury i sztuki za choreografię do Czterech esejów (1962), nagrodę przewodniczącego Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa oraz nagrodę Złoty Smok Wawelski dla najlepszego filmu o sztuce za choreografię do filmu Eseje w reżyserii Franciszka Fuchsa na III Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie (1963; od 2001 Krakowski Festiwal Filmowy), dyplom Gdańszczanina 20-lecia (1965), Order Stańczyka (1968), Złoty Ekran za cykle Balet i Balet Polski (1972), nagrodę Komitetu ds. Polskiego Radia i Telewizji za twórcze osiągnięcia w dziedzinie choreografii i popularyzację sztuki baletowej w telewizji (1973), nagrodę Ministra Kultury i Sztuki w dziedzinie muzyki za wybitne osiągnięcia w pracy choreograficznej (1975).
Była bohaterką filmu dokumentalnego Jarzynówna Magdy i Andrzeja Żurowskich (1998), wywiadu-rzeki przeprowadzonego przez Barbarę Kanold Rozmowy o tańcu, który ukazał się w Wydawnictwie Oskar (2003), oraz albumu W stulecie urodzin Janiny Jarzynówny-Sobczak, wydanego przez Operę Bałtycką (2015).
Była od 1941 żoną Brunona Sobczaka (1913 Wielka Wieś (Władysławowo) – 1951 Gdańsk), absolwenta gimnazjum klasycznego w Wejherowie, dziennikarza, publicysty, działacza kaszubskiego, matka scenografa Brunona Sobczaka. Ostatnie lata życia spędziła w Domu Pomocy Społecznej dla Osób Starszych Polanki w Gdańsku-Oliwie. Została pochowana na cmentarzu Srebrzysko.
15 IX 2011, podczas I Edycji Bałtyckich Spotkań Teatrów Tańca, w Państwowej Operze Bałtyckiej odsłonięto poświęconą jej tablicę pamiątkową. 27 X 2014 pamiątkową tablicę odsłonięto również na domu przy ul. Jaśkowa Dolina 11 (w czasach pobytu i działalności artystki nr 6C), w którym mieszkała i w którym pierwotnie mieściła się założona przez nią szkoła tańca. Od 30 IV 2021 jej imię nosi gdański tramwaj Pesa Jazz Duo 128NG nr 1074.
