HEWELIUSZ JAN, astronom
| < Poprzednie | Następne > |
w Londynie, 1664
JAN HEWELIUSZ (Johann / Hans Hewelcke / Hövelke / Höfelcke; Johannes Hefelke / Hevelius; 28 I 1611 Gdańsk – 28 I 1687 Gdańsk), astronom, browarnik. Pochodził z rodziny przybyłej do Gdańska z okolic Hamburga; pierwszym notowanym przedstawicielem w Gdańsku był Heinrich Havelke (zm. 1434 Gdańsk). Tradycje piwowarstwa w rodzinie Heweliuszów sięgały jego pradziadka Nickla, właściciela browaru u zbiegu 4. Damm (ul. Grobla IV) i Häkergasse (ul. Straganiarska). Syn Abrahama (1576–1649), browarnika, członka Trzeciego Ordynku, i Korduli z Heckerów (1592–1653); ur. w domu przy 4. Damm 7 (ul. Grobla IV); miał pięć młodszych sióstr (zob. Balthasar Johann Erben).
Od 1618 uczeń Gimnazjum Akademickiego, w 1622 immatrykulowany na uniwersytet w Królewcu. Od 1627 kontynuował naukę w Gdańsku; zainteresowanie naukami ścisłymi i astronomią rozwijał pod wpływem Petera Krügera. W 1630 studiował prawo na uniwersytecie w Lejdzie, w 1631 przebywał w Anglii i Francji, nawiązując bliższe kontakty z takimi uczonymi, jak Pierre Gassendi, Marin Mersenne i Athanasius Kircher. Od 1634 w Gdańsku; 21 III 1635 poślubił Cathariną Elisabethą z domu Rebeske (1613–1662), która wniosła w posagu browar i dwa domy przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 47 i 48), gdzie zamieszkali (mowę na jej pogrzebie wygłosił pastor kościoła NMP Nathanael Dilger). Po śmierci ojca odziedziczył dom i browar przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 49), po śmierci matki – browar przy Jopengasse (ul. Piwna). Od 1636 członek, a od 1643 starszy cechu browarników ( browary, cechy). W 1641 ławnik Starego Miasta, od 1651 rajca. W latach 1660, 1669 i 1679–1686 rzecznik Rady Starego Miasta. Z ramienia Rady Głównego Miasta pełnił funkcję inspektora cechów wiadrowników, skrzyniarzy, szklarzy, piwowarów, kramarzy i rzeźników.
Uznanie międzynarodowe, udokumentowane między innymi członkostwem w londyńskim Królewskim Towarzystwie „The Royal Society” (dyplom z 11 V 1664), przyniosły mu prace astronomiczne. Pierwsze obserwatorium na poddaszu jednego z domów przy Pfefferstadt powstało na początku lat 40., drugie – jedno z największych w ówczesnej Europie – 10 lat później na dachach trzech sąsiadujących kamienic przy tej samej ulicy. Wyposażał swoje obserwatoria w instrumenty wykonywane samodzielnie lub pod swoim kierunkiem, także kupowane u innych wytwórców. Do najważniejszych instrumentów służących do pomiarów pozycyjnych zalicza się: dwa wielkie kwadranty azymutalne (promień 1,4 i 1,9 m), wielki sekstans (promień 1,7 m) i wielki oktant (promień 2,5 m) – wszystkie mosiężne, bez celownic optycznych. Do innych obserwacji służyły teleskopy, z których największy miał długość 39 m. Wśród znaczących jego osiągnięć w dziedzinie konstrukcji innych przyrządów należy wymienić polemoskop (prototyp peryskopu) i – niezależne od Christiaana Huygensa – prace nad mechanizmem zegara wahadłowego. Heweliusz był też współodkrywcą wiekowych zmian deklinacji magnetycznej; wykonywał jej pomiary w Gdańsku kilkakrotnie w latach 1628–1682.
Pierwszy systematyczny program badawczy Heweliusza zaowocował dziełem Selenographia (Selenografia, 1647), zawierającym mapy Księżyca, nomenklaturę księżycową, opis libracji optycznej Księżyca i atlas jego faz. Wyniki bardziej szczegółowych badań nad libracją przedstawił w traktacie De motu Lunae libratorio (O ruchu libracyjnym Księżyca, 1654). Był zaangażowany w prowadzoną przez astronomów europejskich dyskusję na temat charakterystycznego wyglądu Saturna, co zaowocowało pracą Dissertatio de nativa Saturni facie (Rozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, 1656), jednakże zagadkę pierścienia planety wyjaśnił trzy lata później Huygens. Własne obserwacje przejścia Merkurego na tle tarczy Słońca 3 V 1661 opisał w rozprawie Mercurius in sole visus (Merkury widoczny na Słońcu, 1662), publikując je z otrzymanymi z Anglii, bardzo ważnymi dla astronomii XVII wieku, wynikami spostrzeżeń Jeremiaha Horrocksa, dotyczącymi przejścia Wenus na tle Słońca z 1639.
Rezultaty własnych obserwacji komet (kilka z nich odkrył), opisy historycznych pojawień 250 komet i rozważania o ich naturze zawarł w dziele Cometographia (Kometografia, 1668). Prezentacji obserwatorium i instrumentów oraz opisom obserwacji Heweliusza poświęcone są Machinae coelestis pars prior (Machiny nieba część pierwsza, 1673) i Machinae coelestis pars posterior (Machiny nieba część druga, 1679). 26 IX 1679 domy Heweliusza wraz z obserwatorium strawił pożar. Odbudował obserwatorium, ale już nie udało mu się osiągnąć dawnej świetności pod względem wyposażenia. Wcześniej, bo 26 V 1679, odwiedził go Edmond Halley, który podczas ponadmiesięcznego pobytu potwierdził dokładność astrometrycznych pomiarów Heweliusza, oddalając zarzuty stawiane przez Roberta Hooke’a i Johna Flamsteeda. Wydarzenia te Heweliusz przedstawił w książce pod znamiennym tytułem Annus climactericus (Rok zwrotny, 1685). Katalog ponad 1500 gwiazd, z których współrzędne blisko 500 jako pierwszy wyznaczył, oraz atlas nieba, przedstawiający 56 konstelacji – Prodromus astronomiae (Zwiastun astronomii) i Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia) – przygotowała do druku i wydała u Johanna Zachariasa Stolle w 1690 roku jego druga żona
Katherina Elisabeth Koopman, którą poślubił w 1663 i której udział w obserwacjach astronomicznych uwiecznił w tekście i na rycinach Machinae coelestis pars prior. W katalogu i atlasie wyodrębnił dziewięć nowych gwiazdozbiorów: Tarczę Sobieskiego, Rysia, Sekstans, Jaszczurkę, Małego Lwa, Liska z Gęsią, Mały Trójkąt, Cerbera i Górę Menal; sześć pierwszych pozostaje w użyciu w astronomii współczesnej. Łącznie jego publikacje naukowe zamykają się w liczbie 21 druków zwartych (książki, publikowane listy) i ponad 30 artykułów (w takich czasopismach jak „Acta Eruditorum” i „Philosophical Transactions”).
Dbał bardzo o wysoką jakość edytorską swoich dzieł, uważany jest za jednego z najważniejszych twórców wizualnego języka prezentacji treści naukowych w XVII wieku. Przygotowując ilustracje, współpracował z Adolfem Boyem, Andreasem Stechem i Jeremiaszem Falckiem, a także Francisem Allenem, Izaakiem Saalem, Lambertem Visscherem, Johannem Bensheimerem i Charlesem de La Haye; niektóre ryciny wykonywał samodzielnie.
Początkowo prace drukował w gdańskich oficynach Andreasa Hünefelda, Andreasa Juliusa Müllera i Simona Reinigera sen. ( drukarstwo i drukarnie). Po uzyskaniu 3 II 1662 od króla polskiego Jana Kazimierza przywileju prowadzenia własnej drukarni, następne dzieła wydawał u siebie; drukarnią umieszczoną w jednym z jego domów kierował Simon Reiniger jr. W 1662 cesarz Leopold I przyznał mu przywilej, chroniący jego wydawnicze prawa na terytorium cesarstwa.
Od 1664 przez osiem lat otrzymywał od króla Francji Ludwika XIV roczną pensję; uzyskał też od niego jednorazową dotację po spłonięciu obserwatorium. W 1677 król polski Jan III Sobieski zwolnił małżeństwo Heweliuszów z płacenia podatków związanych z warzeniem i sprzedażą piwa oraz przyznał Heweliuszowi roczną pensję; król wspierał również finansowo odbudowę zniszczonego obserwatorium i pośmiertne wydanie katalogu gwiazd i atlasu nieba.
Jego pierwsze małżeństwo z było bezdzietne, z drugiego, z miał czworo dzieci: Johann Adeodatus (1664–1665); Katherina Elizabeth (1666–1745; żona rajcy Głównego Miasta, Ernesta Langego); Juliana Renata (1668–1707; żona łowczego Dietricha Mathiasa von Henrichsen); Flora Konstancja (1672–1734; żona rajcy Karla Adolfa Ferbera). Pochowany w kościele św. Katarzyny, mowę pogrzebową wygłosił pastor tego kościoła Andreas Barth. Po śmierci drugiej żony Heweliusza spuścizna po nim (instrumentarium, biblioteka, zbiór płyt miedziorytniczych) uległa rozproszeniu i nierzadko zniszczeniu. Zachowała się obszerna korespondencja (około 2800 listów), zebrana przez Heweliusza z myślą o druku. Obecnie Heweliusz jest uważany za najwybitniejszego po Mikołaju Koperniku astronoma działającego na ziemiach polskich.
W 1780 na filarze nad jego grobem w kościele św. Katarzyny umieszczono epitafium z popiersiem, fundatorem był prawnuk Daniel Gottlieb Davisson, w marmurze wyrzeźbił je Wilhelm Christian Meyer. W 1786 popiersie Heweliusza (dłuta Andrego Le Bruna) ustawiono w Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, w 1787 w Gdańsku obchodzono stulecie jego śmierci. W 1790 król polski Stanisław August Poniatowski przekazał Radzie Starego Miasta Gdańska popiersie Jana Heweliusza ( Friedrich Ernst Hennig-Henninski), z kolei 6 V 1798 ofiarowano je Towarzystwu Przyrodniczemu (zachowało się w zbiorach gdańskiego Muzeum Narodowego).
W 1859 Rudolf Freitag wykonał gipsowy model pomnika Heweliusza, planowany do ustawienia w Błędniku, ogrodzie przy Bramie Oliwskiej, powołano Verein für das Hevelius-Denkmal (Towarzystwo Budowy Pomnika Heweliusza), nie zebrano jednak funduszy. Jego imię otrzymało jedno ze wzgórz w Parku Jaśkowej Doliny. W 1889 przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 53 i 54) zainstalowano tablicę pamiątkową. Od 1894 jego imię (Heveliusplatz) nosił dawny Zuchthausplatz (pl. Domu Poprawy), w 1945 przemianowany na pl. Obrońców Poczty Polskiej – nazwę przeniesiono wówczas na dotychczasową Baumgartsche Gasse (ul. Heweliusza). Jego płaskorzeźbowy wizerunek umieszczono w wykuszu na elewacji budynku banku przy ul. Okopowej 1 (wraz z innym zasłużonymi dla Gdańska postaciami). W 1911 władze miasta poleciły umieszczenie poświęconej mu tablicy w Ratuszu Starego Miasta (zachowana).
Imię Heweliusza nosiło w XIX wieku kilka statków gdańskich armatorów. W XX wieku drobnicowiec typu B-516, zbudowany w roku 1962 w Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie (do 1987 pływał w Polskich Liniach Oceanicznych (PLO)), prom kolejowo-samochodowy typu ro-ro, zbudowany dla PLO w 1977 w stoczni w Norwegii (zatonął w katastrofie 14 I 1993 u wybrzeża Rugii), okręt hydrograficzny zbudowany w Stoczni Północnej, od 1982 pozostający w służbie Marynarki Wojennej.
12 V 1973 jego imię otrzymała Szkoła Podstawowa nr 71 przy ul. Zgody na Przymorzu (wraz pomnikiem autorstwa Wiesława Pietronia). W 1973 i w 2004 odsłonięto na Starym Mieście dwa kolejne pomniki ( pomnik Jana Heweliusza). W Gdańsku od 1979 istnieje hotel Heweliusz ( hotele). W 1987 upamiętniono go tabliczką z brązu na rogu ul. Heweliusza i Korzennej (gdzie wedle ówczesnej wiedzy miał się znajdować dom astronoma), w 2011 pamiątkową tablicą uczczono nadanie jego imienia Gimnazjum nr 2 przy ul. Kartuskiej, w 2011 stał się patronem jednego z krytych dziedzińców Gmachu Głównego Politechniki Gdańskiej, z portretem we wnęce.
Rok 1987 UNESCO ogłosiło Rokiem Jana Heweliusza, 29 I 1987 (z okazji 300-lecia śmierci) w Ratuszu Starego Miasta odbyło się uroczysta inauguracja obchodów przygotowanych przez społeczny komitet z prof. Robertem Szewalskim na czele, z udziałem między innymi władz miasta i przedstawicieli gdańskiego Kościoła. Na budynku przy ul. Korzennej przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej Jan Lewiński odsłonił pamiątkową tablicę z napisem: W TYM MIEJSCU STAŁY / DOMY OBSERWATORIUM / NAJSŁYNNIEJSZEGO / PO MIKOŁAJU KOPERNIKU / ASTRONOMA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ / JANA HEWELIUSZA / 28 I 1611 – 28 I 1687 / TWÓRCY DZIEŁ: / SELENOGRAPHIA – 1647 / COMETOGRAPHIA – 1668 / MACHINA COELESTIS – 1673-1679 / PRODROMUS ASTRONOMIAE – 1690 / CZŁONKA KRÓLEWSKIEGO / TOWARZYSTWA NAUKOWEGO / W LONDYNIE CIESZĄCEGO SIĘ / OPIEKĄ KRÓLÓW POLSKI / I FRANCJI ŁAWNIKA I RAJCY / STAREGO MIASTA / W TRZECHSETNĄ ROCZNICĘ / ŚMIERCI ASTRONOMA / SPOŁECZEŃSTWO GDAŃSKA
6 VII 1987 w Ratuszu Starego Miasta otwarto poświęconą Heweliuszowi wystawę, zorganizowaną przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Bibliotekę Gdańską Polskiej Akademii Nauk (PAN BG), w 1987 ustanowiono Nagrodę Naukową Miasta Gdańska im. J.H. ( nagrody miasta Gdańska), w 1988 jego imię otrzymał browar w Kuźniczkach, produkujący piwo Heweliusz, w 2009 – gdańska Szkoła Podstawowa nr 55 (Nowy Port), w 2011 Gimnazjum nr 2 (Siedlce, ul. Kartuska), jego imię nosił również istniejący do 2005 gdański Zespół Szkół Poligraficznych i Ogólnokształcących, na Grodzisku funkcjonuje naukowe Centrum Hevelianum.
Rok 2011 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił Rokiem Jana Heweliusza (Rada Miasta Gdańska przyjęła taką uchwałę już 21 I 2010). Inauguracja obchodów odbyła się 28 I 2011 w Ratuszu Głównego Miasta, a PAN BG zorganizowała jednodniową wystawę oryginałów jego dzieł. Z okazji jubileuszu Browar Amber w Bielkówku wyprodukował piwo Johannes. 22 VIII 2011 członkowie 28. Ekspedycji na Międzynarodową Stację Kosmiczną (ISS) przekazali z kosmosu pozdrowienia dla mieszkańców Gdańska, wspominając dokonania Heweliusza. Od końca XX wieku funkcjonuje pociąg pośpieszny Jan Heweliusz.
Na Placu Zebrań Ludowych w latach 2005–2006 odbywał się kwietniowy Międzynarodowy Festiwal Piwa im. Jana Heweliusza. Organizowane są Regaty Heweliusza, w 2011 Polskie Forum Astronomiczne realizowało Projekt Hevelius, amatorską wyprawę balonową na wysokość ponad 20 km. 19 VIII 2014 chińska rakieta wyniosła na orbitę polskiego sztucznego satelitę naukowego noszącego imię Heweliusz, z umieszczonym logo Gdańska.
Od 8 XI 2010 jego imię nosi gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1013, od 30 III 2011 tramwaj tego typu nr 1022 nosi imię Elżbiety Koopman.
