DANTYSZEK JAN, proboszcz kościoła NMP, biskup
| < Poprzednie | Następne > |
JAN DANTYSZEK (łac. Dantiscus, właściwie Johann(es) von Höfen (w wersji zlatynizowanej: Johannes de Curiis), Flachsbinder (z grecka: Johannes Linodesmon)) (1 XI 1485 Gdańsk – 28 X 1548 Lidzbark Warmiński), proboszcz kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, biskup, dyplomata, poeta, patron gdańskiej ulicy. Pochodził z rodziny z Nadrenii Północnej, osiadłej w XIV wieku w Prusach, najpewniej w Höfen (Klonowym Dworze) koło Morąga. Dziadek Simon, zubożały w wyniku wojny trzynastoletniej (1454–1466), osiadł w Gdańsku i zajmował się powroźnictwem, stąd przydomek Flachsbinder (niemiecki: powroźnik). Syn Johanna (zm. 1528 Gdańsk), gdańskiego kupca i browarnika, oraz Christiny z domu Scholcze (Schultze) z Pucka (zm. 1539 Frombork), brat Bernharda, Georga, duchownego, Katheriny, Ursuli, Anny i jeszcze jednej siostry, nieznanej z imienia. Ojciec dorobił się na handlu zbożem, przewożonym także i na własnych statkach Wisłą do Gdańska i dalej do Królewca.
Nauki elementarne pobierał w latach 1492–1499 w szkole w Chełmnie, w 1499 w szkole w Grudziądzu, gdzie między innymi nauczył się języka polskiego, od sierpnia 1499 studiował w Greifswaldzie, od wiosny 1500 w Krakowie, gdzie 7 VI 1503 otrzymał stopień bakałarza. Od około 1500 pracował w kancelarii króla Jana Olbrachta, najpewniej jako pomocnik pisarza, od 1501 był pisarzem Jana Łaskiego, sekretarza króla Aleksandra Jagiellończyka i kanclerza wielkiego koronnego. Od 1503 był pisarzem króla, w maju 1504 towarzyszył Aleksandrowi podczas jego pobytu w Gdańsku, od września 1504 z królewskiego upoważnienia i jako jego reprezentant brał udział w zjazdach Stanów Pruskich. Załatwiał też sprawy prywatne, z poparciem królewskim skutecznie interweniując w sprawie korzystania przez ojca z zakupionego statku wiślanego, na co gdańska Rada Miejska nie wyrażała początkowo zgody. W 1505 w Gdańsku przedstawiał królewski projekt w sprawie przyjmowania bez ograniczeń w mieście monety koronnej i respektowania królewskiego prawa kaduka.
Mając zamiar udać się na studia, w sierpniu 1505 otrzymał wypłatę z należnego królowi czynszu gdańskiego i drogą morską przez Danię i Niemcy, następnie statkiem rzecznym przez Ren i drogą lądową przez Alpy dotarł do Włoch. Zamysł studiowania porzucił w Wenecji, odbywając drogą morską półtoraroczną podróż do Ziemi Świętej (Jafa, Jerozolima, Betlejem, Jerycho), w drodze powrotnej oglądał wybuch Etny na Sycylii, Neapol i Rzym. Po powrocie do Polski zatrudniony został w początkach 1507 w kancelarii króla Zygmunta I Starego. W latach 1508–1513 ponownie uczestniczył w zjazdach Stanów Pruskich, z królewskim upoważnieniem do prowadzenia rozmów w jego imieniu z przedstawicielami dużych miast pruskich. Naraził się wówczas władzom Gdańska, skutecznie doprowadzając do możliwości odwoływania się od jej wyroków do apelacyjnego sądu królewskiego.
Prowadził w tym czasie bujne życie towarzyskie, od 1510 należał do krakowskiego towarzyskiego klubu „opilców i ożralców”, nabawił się choroby wenerycznej, skutki której odczuwał na starość. Znajdował czas na zajmowanie się twórczością literacką, między innymi w 1510 wydał pierwszy swój zbiorek poetycki. W 1515 uczestniczył w orszaku królewskim w wielkim zjeździe w Wiedniu z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, po którym od początków 1516 do połowy 1517 był polskim agentem (dyplomatą bez prawa prowadzenia rokowań) u boku cesarza, podróżując z jego dworem przez Niemcy i Włochy. Z inspiracji Maksymiliana I (i z dużymi korzyściami finansowymi dla siebie) doprowadził do zawarcia przez Zygmunta I Starego małżeństwa z Bona Sforzą. Od cesarza otrzymał tytuł szlachecki (od tego czasu podpisywał się jako Johannes de Curiis), tytuł doktora obojga praw oraz wawrzyn poetycki. Nobilitację cesarską zatwierdził Zygmunt I Stary. W następnych latach odbywał z ramienia Zygmunta I Starego i Bony specjalne misje zagraniczne (1518–1519 do Hiszpanii w sprawie zatwierdzenia testamentu po matce Bony, która pozostawiła ogromny spadek finansowy; 1522 do Niemiec, Anglii i Hiszpanii w sprawach krzyżackiej i tureckiej, w korespondencji wysyłanej do Polski posługiwał się opracowanym przez siebie szyfrem), zetknął się też wówczas z pierwszymi przejawami reformacji, w Wittenberdze spotkał się z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem.
17 X 1521 otrzymał od Zygmunta I Starego probostwo w Gołębiu w województwie lubelskim, które oddał w zarząd bratu Georgowi, ale wymagało ono więcej nakładów niż przynosiło dochodów ( Maurycy Ferber złośliwie dziwił się, że posiadacz probostwa przepłynął tyle morza, a utonął w bagnach gołębskich). 14 IX 1523 król nominował go (po Maurycym Ferberze) proboszczem kościoła NMP w Gdańsku. Proboszczem najważniejszego gdańskiego kościoła pozostawał do 1537, przez pierwsze 10 lat nie pojawiając się jednak w mieście, powierzając w swoim imieniu zarząd kościoła innym duchownym (zastępujący go między innymi Laurencius Pancermacher przeszedł z czasem na luteranizm).
W latach 1524–1532 był pierwszym stałym posłem polskim w Hiszpanii. Oprócz działalności politycznej był wedle współczesnych „naczelnikiem biesiad i pijatyk”. Niepohamowany kobieciarz (sam pisał: „kosztowałem dziewic wszystkich krajów”), pozostawał przez kilka lat w nieformalnym związku z Isabelą Delgadą, z ich związku pochodziła córka Juana Dantisca (1527 – po 1592), późniejsza żona sekretarza cesarskiego Diego Graciána de Alderete, oraz syn Juan (1529–1531). Swawolne życie w Hiszpanii wypominał mu i sam odkrywca Ferdynand Cortés (żądając przy okazji zwrotu długu). Interesowała się nim nawet z tego powodu hiszpańska inkwizycja.
W marcu 1533 przyjął z rąk biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera święcenia kapłańskie i 14 września został konsekrowany na biskupa chełmińskiego, w 1537 został biskupem warmińskim. Obejmując wysokie godności kościelne zmuszony był do potępienia prądów reformacyjnych, choć wcześniej śledził je z zainteresowaniem i był przez przeciwników oskarżany o sprzyjanie tym nowinkom.
Po objęciu drugiego z biskupstw osiadł w Lidzbarku Warmińskim, gdzie stworzył znaczący ośrodek nauki i sztuki. Pisał wiersze okolicznościowe i umoralniające. W elegii Jonas propheta de interitu civitatis Gedanensis (1535) ubolewał nad wpływami reformacji w Gdańsku, w poemacie De nostrorum temporum calamitatibus silva (1530) podjął problem niebezpieczeństwa tureckiego i naszkicował wizję Europy od niego uwolnionej. Formę osobistego wyznania miała autobiografia Vita Joannis de Curiis Dantisci. Twórczość zamknął zbiorem Hymni aliquot ecclesiastici (1548).
Wedle ocen historyków był osobą twardo stąpającą po ziemi, świetnym kompanem starającym się dobrze żyć z każdym, nieustannie podkreślającym swoje zasługi i dopominającym się nagród, jako zręczny dyplomata zabezpieczał swoją pozycję działając tylko w myśl instrukcji przełożonych. Od 1945 jego imię nosi ulica w Gdańsku–Aniołkach (dawna Clüverstraße), wzniesienie morenowe o wysokości 98 m n.p.m. w Oliwie ( Góra Dantyszka), 27 IV 2011 jego imię otrzymał gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1024.
