CMENTARZE NA CHEŁMIE
| < Poprzednie | Następne > |
CMENTARZE NA CHEŁMIE. Żydowski (Jüdischer Friedhof), Chełm, ul. Cmentarna (obok cmentarza Salwator Nowy). Najstarsza część cmentarza (w formie trapezu) położona jest na wzgórzu i jego północno-wschodnim zboczu (zachowała się prowadząca do tej części aleja lip i kasztanowców, wiodąca na wzgórze po wschodnim zboczu), po raz pierwszy wspomniany w 1694. Należał do gmin żydowskich w Starych Szkotach, Winnicy i Dolnym Mieście (ul. Szopy). W 1749 cmentarz rozbudowano, w tym okresie pochówki miały miejsce wyłącznie na szczycie wzniesienia. Ich organizacją zajmowało się Bractwo Pogrzebowe (Chewra Kadisza, istniało w latach 1724–1848), prowadzące od 1777 również szpital żydowski w Starych Szkotach. W 1807 wykorzystany przez wojska napoleońskie jako stanowisko artyleryjskie; częściowo zniszczony.
Odnowiony i powiększony (do 2,3 ha, w kierunku północnym, zajął stok wzgórza i jego podnóże bezpośrednio do ul. Cmentarnej) dzięki darowiźnie 1500 talarów Benedykta Stargardta z Bractwa Pogrzebowego. Na nowej części złożono prochy ekshumowane w 1840 z cmentarza żydowskiego między Bramą Oliwską a Nowymi Ogrodami ( cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska). Od połowy XIX wieku główna nekropolia gdańskich Żydów, w 1851 w całości otoczona ozdobnym ogrodzeniem. W pobliżu postawiono dom wartownika cmentarnego, którym w latach 1880–1893 był Albert Gromowsky, później małżeństwo Chintz, a już w XX wieku Wilhelm Grätz oraz Maks Auerbach. Od 1883 pod zarządem Gminy Synagogalnej i powołanego nowego Bractwa Pogrzebowego (wspólnego z zamkniętym cmentarzem żydowskim we Wrzeszczu ( cmentarze we Wrzeszczu. Przy ul. Traugutta)).
Około 1884 staraniem Bractwa Pogrzebowego w narożniku północno-wschodnim (przy obecnej ul. Stoczniowców) wydzielono część gospodarczą z domem przedpogrzebowym (od 1911 nowym, drewnianym z podcieniami zaprojektowanym przez Adolpha Bielefeldta), domami dozorcy oraz kamieniarza. W latach 1906–1911 i 1916–1917 uporządkowano układ przestrzenny, powiększony o prawie cały stok wzniesienia oraz jego podnóże, aż do ulicy Cmentarnej, zbudowano także drogę prowadzącą do cmentarza i postawiono zachowany grobowiec dla zarządu gminy wyznaniowej (ohel). W latach 1934–1936 już cała nekropolia nabrała cech parku: posadzono wówczas drzewa, na stoku wzgórza utworzono tarasy z ułatwiającymi do nich dostęp schodami oraz krzyżujące się alejki, założono stawy z karpiami.
Zgodnie z umową Gminy Synagogalnej z władzami II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) z 8 I 1939 miał pozostać nienaruszony do roku 1948. Podczas II wojny światowej zniszczone zostały budynki gospodarcze i ogrodzenie od ul. Cmentarnej; zamknięty 8 XII 1956 i następnie całkowicie zdewastowany, zwłaszcza podczas budowy w latach 70. XX wieku osiedla Chełm. W roku 1984 wpisany do rejestru zabytków, od lipca 1998 pod opieką Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku. Zachowało się około 100 nagrobków (najstarszy z 1786). Pochowano tu m.in. rabina z synagogi na Szopach Israela Ben Jedalija Lipschitza (1782–1860, przedstawiciel judaizmu ortodoksyjnego), zmarłego w trakcie odprawiania modłów w sąsiadującej z Chełmem Winnicy, Gustava Davidsohna, Lessera Giełdzińskiego, Paula Simsona, Roberta Kaeltera, pruskich żołnierzy narodowości żydowskiej zabitych 6 XII 1815 podczas wybuchu Baszty Prochowej.
Katolicki Stary (Alter Katholischer Kirchhof, Stary Stolzenberg), między obecną ul. Lubuską, Stoczniowców, Wronki i Hirszfelda (w pobliżu zachodnich zboczy Biskupiej Górki). Założony w 1831 podczas epidemii cholery na terenie należącym wcześniej do reformatów i zajmowanym przez ich kompleks klasztorny, zniszczony definitywnie w 1813 roku. Po 1840 katolicki cmentarz parafialny kościoła św. Józefa. W latach 1941–1942 wybudowano kaplicę przedpogrzebową. Zamknięty 24 XI 1946. Zajmował działkę o powierzchni 1,2 ha, na płaskim terenie, nieznacznie nachylonym ku dawnemu rynkowi Chełma (skrzyżowanie ul. Stoczniowców i ul. Hirschfelda) w kształcie nieregularnego czworoboku, otoczony murem z bramą od zachodu, z 2 alejami (północ-południe) i przecinającą je pod kątem prostym aleją poprzeczną (wschód-zachód). Istniał do początku lat 90 XX wieku. W związku z budową domu parafialnego i przebudową kaplicy cmentarnej w kościół Podwyższenia Krzyża Świętego niemal całkowicie zlikwidowany. Zachowało się jedynie kilka nagrobków z lat 40. XX wieku.
Katolicki Nowy (Neuer Katholischer Kirchhof, Katholischer Friedhof, Nowy Stolzenberg), po zachodniej stronie Biskupiej Górki, między obecną ul. Zielonogórską, Kolonią Studentów i Dokerów, na wschód od cmentarza Katolickiego Starego. Był kontynuacją cmentarza założonego jeszcze w końcu XVII w. przez reformatów przy klasztorze i kościele św. Antoniego Padewskiego, po wielkiej epidemii dżumy z 1709 roku (w Chełmie pochowano wówczas 2.562 ofiary tej zarazy), rozszerzonego następnie i przesuniętego na parcelę po przeciwnej stronie drogi gruntowej (Grundgasse, ob. ul. Stoczniowców) oraz trójkątnego placu centralnego osady Stolzenberg (Chełm). Cmentarz obsługiwała kaplica św. Rocha, jednocześnie siedziba przyklasztornego Bractwa Drogi Krzyżowej (założonego w 1719 i organizującego pielgrzymki do Kalwarii Wejherowskiej) oraz miejsce katechizacji miejscowej młodzieży. Kaplica istniała już w 2 połowie XVIII wieku (według planu z 1782 znajdowała się po południowej stronie drogi, w kompleksie klasztornym). Uległa zniszczeniu wraz z całą osadą podczas oblężenia 1807, a jej wyposażenie sprofanowano (co odnotował w pamiętniku tego oblężenia szlachcic Walenty Wolski). Według planu z początku XIX wieku teren cmentarza odsunięto od głównego komunikacyjnego ciągu (ob. ul. Stoczniowców), w rejon obecnie zajmowany.
Ponownie otwarty w 1831 (jako komunalny) dla ofiar cholery i potocznie zwany odtąd cholerycznym. Spoczęła na nim wówczas między innymi Elisa Friederika, pierwsza żona Carla Gottfrieda Trojana, ojca literata Johannesa Trojana, wedle świadectwa którego już w latach jego młodości (40-tych XIX wieku) cmentarz był bardzo zaniedbany, a w 1861 (roku śmierci jego ojca) praktycznie nie istniał. Pod koniec XIX wieku raz jeszcze zorganizowano tu cmentarz, tzw. Nowy Katolicki. Pierwotnie nieduży obszar powiększono na początku XX wieku. Zajmował działkę o powierzchni 2,1 ha, w kształcie nieregularnego wieloboku zbliżonego do litery L, podzielony na kwatery 4 alejami. Zamknięty 21 XI 1946. We wrześniu 1947 na mocy ugody z Kurią diecezji gdańskiej przejęty przez gdański Zarząd Miejski. W 1966 zamieniony w park. Nie zachował się żaden z nagrobków, jedynie niektóre z alei, teren zaniedbany.
Zbawiciela Nowy (St. Salvator-Kirchhof, Nowy Salvator), obecnie cmentarz Komunalny nr 6, u zbiegu ul. Stoczniowców i Cmentarnej, naprzeciw cmentarza Żydowskiego; ewangelicki, po 1945 komunalny, czynny (pochówki w rodzinnych grobach). Założony jako kolejny cmentarz gminy ewangelickiej św. Zbawiciela. Wcześniej istniały nekropolie u podnóża Biskupiej Górki ( cmentarze na terenie Śródmieścia. Zaroślak). Początkowo zajmował niewielki obszar w rozwidleniu obecnej ul. Cmentarnej i Stoczniowców. Przed rokiem 1905 powiększony w kierunku wschodnim, dochodził do obecnej ul. Brzegi. Po wojnie czasowo czynny, zniwelowano część grobów ewangelickich oraz odcięto fragment terenu założenia od strony ul. Brzegi. W roku 1947 przekazany w użytkowanie Zarządowi Cmentarzy Miejskich jako komunalny. Od 1947 do lipca 2011 pochowano na nim 3452 osoby. Działka o powierzchni 1,33 ha, o rzucie w kształcie nieregularnego wieloboku, lekko nachylona w kierunku południowym. Podzielony na kwatery alejami o symetrycznym układzie, główna aleja biegnie od bramy przy ul. Cmentarnej w kierunku południowym, 2 aleje poprzeczne przecinają ją pod kątem prostym. Istniejące nagrobki pochodzą z lat powojennych.
