KAZANIE POGRZEBOWE
| < Poprzednie | Następne > |
KAZANIE POGRZEBOWE (Leichenpredigt), gatunek wykształcony w okresie reformacji, rozwijający się intensywnie przez dwa stulecia (1550–1750) i cieszący się popularnością głównie w środkowych Niemczech oraz w miastach górnoniemieckich i na Śląsku. Chociaż Rudolf Lenz, badacz protestanckich kazań pogrzebowych, nie wymienia Gdańska wśród miejsc druku tychże tekstów, nie ulega wątpliwości, że miasto nad Motławą miało swój udział w rozwoju tego gatunku. Nie oszacowano jednak do tej pory, ile egzemplarzy kazań pogrzebowych powstało i zachowało się w Gdańsku. W zbiorze gdańskich pism okolicznościowych (Danziger biographische Gelegenheitsschriften), przechowywanych w Polskiej Akademii Nauk Bibliotece Gdańskiej, pod sygnaturą ›Oe‹, ich łączna liczba – po wykluczeniu dubletów – wynosi 285 druków. Są to egzemplarze wydane drukiem w latach 1586–1746, przy czym największa frekwencja przypada na okres 1660–1700, kiedy ukazała się ponad połowa wszystkich zachowanych kazań.
Zasięg społeczny: Gatunek charakterystyczny dla warstw wyższych i średnich społeczeństwa. Jeśli chodzi o Gdańsk – swoje kazania pogrzebowe otrzymywali po śmierci przede wszystkim przedstawiciele szlachty, patrycjatu, inteligencji, oficerów i średniego mieszczaństwa. Jako przykłady wymienić można kazania pogrzebowe: teologa i pierwszego seniora Kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Johanna Kitteliusa (zm. 1590); młodego szlachcica, studenta Heinricha von Kreischelwitz und Steffansdorff (zm. 1638); lekarza Hieronymusa Bierlinga (zm. 1649); rajcy gdańskiego Jacoba Stüve (zm. 1657); pierwszej żony astronoma Jana Heweliusza – Cathariny z domu Rebeske (zm. 1662) i samego Jana Heweliusza (zm. 1687), Adelgundy z domu Wieder (zm. 1681), wdowy po rajcy Gabrielu Schumannie (zm. 1654) i Alberta (zm. 1660) Rosenbergów oraz ich dziesięcioletniego syna Michaela Rosenberga (zm. 1688); żony komendanta Twierdzy Wisłoujście Heinricha von Vecheld – Lucie z domu von Dam (zm. 1676); żony kupca Antona Heuglina – Marii z domu Keckermann (zm. 1679); ławnika Karla Friedricha Schmiedena (zm. 1691); ławnika Petera Bentzmanna (zm. 1693); burmistrza Gdańska Christiana Schrödera (zm. 1701); burmistrza Gdańska Andreasa Borckmanna (II) (zm. 1722) i jego żony Concordii z domu von Bodeck (zm. 1712) oraz burmistrza Gdańska Johanna Gottfrieda Diesseldorfa (zm. 1745) i jego drugiej żony Sophii Amalii z domu von Bagge (zm. 1744). Według Rudolfa Lenza: 65% kazań przeznaczonych było dla mężczyzn, 32% – dla kobiet i 3% – dla dzieci. Dane te można odnieść również do zachowanych kazań gdańskich.
Autorzy: Autorami gdańskich kazań pogrzebowych byli pastorzy miejscowych kościołów, a wśród nich uznani luterańscy teologowie, między innymi: Michael Coletus, Daniel Dilger (1572–1643), Johann Mochinger (1603–1652), Walther Magirus (1587–1657), Johann Botsack (1600–1674), Nathanael Dilger (1604–1679), Aegidius Strauch (1632–1682), Abraham Heyse (1624–1680), Andreas Barth (1642–1701), Constantin Schütz (1646-1712), Samuel Schelwig (1643–1715), Joachim Weickhmann (1662–1736), Carl Joachim Sibeth (1692–1748).
Budowa: Protestanckie kazania pogrzebowe to teksty obszerne, liczące zazwyczaj kilkadziesiąt stron druku. Główne części to strona tytułowa z dedykacją, kazanie właściwe, biografia zmarłego. Właściwe kazanie pogrzebowe (niem. Leichenpredigt), które dało nazwę całemu gatunkowi, bazuje na cytacie z Biblii (niem. Leichtext), wybranym zazwyczaj przez samego zmarłego jeszcze za jego życia. Realizuje ono retoryczny schemat kompozycyjny mowy (exordium – doctrina – applicatio – conclusio) i składa się, w przypadku gdańskich kazań, ze wstępu (zazwyczaj podwójnego) oraz części głównej, zawierającej wykładnię danego fragmentu Pisma Świętego. Również część biograficzna (niem. Lebenslauf lub Personalia) zbudowana jest według wzoru, mającego oddać luterański ideał życia, umierania i śmierci. Zawiera opis kolejnych stacji życiowych osoby zmarłej: narodziny, rodzice, chrzest, dzieciństwo i młodość, szkoła, wykształcenie, podróże, życie zawodowe i sprawowane urzędy, małżeństwo, dzieci, choroba letalna i śmierć. Centralny punkt stanowi scena umierania ukazująca spokojne odchodzenie moribunda, świadcząca tym samym, że dobra śmierć jest możliwa także w łonie kościoła luterańskiego. Obok wymienionych części niesamodzielnych w protestanckich kazaniach pogrzebowych występować mogą również części samodzielne, np. epicedia, mowy dziękczynne, kompozycje muzyczne, a także portret zmarłego lub inne przedstawienie plastyczne.
Druk: Protestanckie kazania pogrzebowe były wygłaszane podczas uroczystości pogrzebowej, a następnie drukowane. Fundatorami druku byli najczęściej sam zmarły (na podstawie zapisu w testamencie) lub spadkobiercy, rzadziej autor kazania, czyli duchowny, który mógł w ten sposób upublicznić swoje teologiczne i retoryczne umiejętności. Kazania ukazywały się drukiem zazwyczaj w pierwszą rocznicę śmierci jako dodatkowy „pomnik” wystawiony zmarłej osobie. Były przy tym dobrym sposobem zaprezentowania się fundującej je rodziny i dodania sobie splendoru. Wśród oficyn, w których ukazywały się w Gdańsku kazania pogrzebowe, należy wymienić wszystkie główne drukarnie, m.in. oficynę rodziny Rhete ( Georg Rhete i David Friedrich Rhete), której prace kontynuował Johann Zacharias Stolle, oficynę Andreasa Hünefelda, Simona Reinigera oraz Thomasa Johannesa Schreibera. Drukowane egzemplarze kazań pogrzebowych cieszyły się popularnością nie tylko wśród bliskich zmarłego, ale były też czytane przez osoby postronne jako pisma moralizujące i pokrzepiające.
