Pieczęć z godłem Starego Miasta Gdańska według odcisku z 1393
Widok na ul. Podmłyńską od strony ul. Katarzynki na Starym Mieście, 1920
Widok na kościół św. Brygidy od strony ul. Malarskiej na Starym Mieście, 1919
STARE MIASTO, ob. obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do q Zamczyska i dolnego odcinka q Motławy. Pod ob. nazwą od ok. 1368, potwierdzoną od 1374(alde stad Danczk, po pol. pierwszy raz 1550). Kształtowało się od 2. poł. XII w. wraz z napływem do Gd. żeglarzy, kupców i rzemieślników, gł. z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zach. od q grodu (od okolic ob. ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (ob. ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał q Potok Siedlecki (orientacyjnie wzdłuż płd. pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. q Kępie Dominikańskiej z q kośc. św. Mikołaja. Na zach. skupisko dochodziło do ob. ul. Kowalskiej. Około 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, ok. 1200–20 zagęszczono zabudowęi zasiedlono obszar w stronę płn. – do ob. ul. Łagiewniki iHeweliusza, z rozszerzeniem na płn.-zach., w okolice ob. dworca PKP. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII w. q kośc. św. Katarzyny (z cment. nad późn. Kanałem Raduni i szkołą). W 1227 funkcjonowała tam gmina niem. (gł. kupców z Lubeki), w pocz. 1227 wzmiankowani byli burgenses (mieszczanie) gd. oraz ich przedstawiciele z Hermanem zw. Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto. Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kośc. św. Katarzyny. Po jego płn. stronie (ob. okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeol. 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 płn., otwierającą drogę do q Oliwy, hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze 2: wsch. w stronę grodu, zach. w stronę Tczewa. W 1272, w wyniku q buntu 1270–71, Stare Miastoutraciło obwarowania, dopiero 1294–95 otrzymując zgodę q Przemysła II na wzniesienie murów. W 1308 zajęte przez zakon krzyż., częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI (q rzeź Gd.). Na przeł. 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kośc. św. Katarzyny)i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto 1999–2000). Na ok. 20 lat życie miejskie w Gd. zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od płd. q Głównego Miasta; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano q Osiekowi. Od poł. XIV w., po przekopaniu Kanału Raduni, tereny S.M. zak. krzyż. wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle q pokutnic, q szpital św. Jerzego, pocz. dla trędowatych), q zamku (łaźnia, na zach. od q Wielkiego Młyna, 1381 przejęta przez mieszczan, 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (ok. 1350), kuźnicy miedzi (1355, przy ob. ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367). Charakter obszaru spowodował, że w późn. czasie miesz- czanie S.M. raczej nie parali się handlem mor- skim. Pierwsze inf. o ponownym zasiedleniu S.M. pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu 2 szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dę- bowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (1399, przy ob. ul. św. Elżbiety, w okolicach q Krewetki). W 1374 zapowiedziano założenie osied- la targowego lub miasta, 1377 nadano osadzie q prawo chełmińskie miejskie, jednak z ograniczonymi kompetencjami (m.in. ze względu na podległość skarbową cechów zak. krzyż. i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów). W 1382 komtur gd. udzielił mieszkańcom pożyczki na budowę ratusza (q Ratusz Staromiejski), 1396 częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka fundowano klasztor q brygidek. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy ob. ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igiel- nickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w poł. XV w. do Starego Miasta (q Nonnehof). Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a q Młodym Miastem; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice ob. ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono S.M. o obszar 140 m dł. i 80 m szer., czyli o okolice ob. ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, ob. Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; 1415 powstał przy grobli q szpital i q kośc. św. Jakuba. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono ob. ul. Browarną.Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (1399 pfeffergasse, 1404 pfefferstett) i Kowalska (1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (1355 weg, da man zu St. Georgen geht, 1393 gasse bey St. Georgen), ob. nazwa od 1443 (sente Elsebethgasse, od q szpitala i q kośc. św. Elżbiety) i Garncarska (XV w. Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zach. zw. było pocz. Czarnokrzyską (1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a nast. Targiem Kaszubskim (1694 Kassubischer Markt). 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Para- diesgasse – od gospody Raj), 1509 Stolarską (Tischlergasse), 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm). Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na S.M. w rejonie ob. ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich 1458 nowy kośc. q św. Bartłomieja, a 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono q karmelitów z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kośc. NMP, św. Eliasza i Elizeusza, ob. q św. Józefa. Wzniesione 1466–87 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z 3 bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się q Targ Drzewny (1515 holczmarkt = Holz- markt). Przed 1611 na miejscu kuźnicy miedzi wybudowano Mały Młyn, zwany także Pszennym (obiekt, zw. ob. Małym Młynem, był w rzeczywistości spichlerzem dla Wielkiego Młyna). Obszar S.M. (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i ok. 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami S.M. mogło liczyć 20 tys. mieszkańców. 17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze S.M., sąd (q Ławę) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, 1843–1348, 1927–1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu 1945 odbudowano 6 kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 12 II 1994 otwarty został dom handl. w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął 2001 kompleks handl. City Forum, z hotelem, 17 i 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino q Krewetka, 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison Park.
AJ
