Długie Pobrzeże w Gdańsku, Johann Carl Schultz, 1837
Port Gdański w pobliżu Żurawia, Johann Nathanael Boldt, 1835
Widok Motławy z Mostu Krowiego w stronę Targu Rybnego, Matthaeus Deisch, 1761–1765
Widok na Motławę w stronę Żurawia
Widok na Motławę w stronę Bramy Stągiewnej, około 1900
Widok na Długie Pobrzeże nad Motławą, lata 30. XX wieku
MOTŁAWA, rzeka, ob. o dł. 68 km, obszar zlewni 1511,30 km, uchodząca do q Wisły przy q Polskim Haku. Po raz pierwszy odnotowana jako przepływająca przez Gd. w 1280 (Motlava, dokument znany z XV-wiecznej kopii), nast. jako rzeka przepływająca przez Żuławy Gd. (1292/1295 Mutlava; 1308/1310 Mutholowo; dokumenty oryginalne). Nazwa pochodzenia prus., w jej podstawie słowotwórczej znajduje się pierwias- tek poświadczony w łotewskim apelatywie mutulis: „wytryskujące źródło, zdrój” i litew. gwarowym mutulas: „pęcherzyk wodny”. Pierwotnie była odnogą Wisły (Leniwki) na Żuławach Gd., między Czatkowami a Koźlinami. Najpóźniej w 1. poł. XIV w. odcięta od Wisły w wyniku sypania wałów przeciwpowodziowych wzdłuż lewego brzegu rzeki. Zatamowanie nie było całkowite, w poł. XV w. uważana była (np. Jan Długosz) za odpływ Wisły. Nazwę M. stopniowo rozciągnięto na jej pierwotnie górny dopływ Szpęgawę. Obecnie uznaje się, że M. wypływa z Jeziora Rokickiego k. Tczewa. Płynie przez Żuławy Gd. na płn.-zach., od Krępca na zach. (tam przyjmuje wody Starej Raduni), później ponownie na płn.-zach. Odcinek od Krępca na wsch. do Przejazdowa nosi nazwę Małej (Starej) Motławy, ob. dopływ q Czarnej Łachy. W XIV w., przy lokacji q Głównego Miasta, Krzyżacy zastrzegli sobie w jego granicach posiadanie M. jako ciągu komunikacyjnego, gdańszczanom przyznano prawo rybołówstwa małymi narzędziami w Wielkiej Motławie w granicach dóbr miejskich i prawo budowania mostów, a zakazano stawiania jazów i spiętrzania rzeki.Hydrografia M. na obszarze Gd. zmieniła się w ciągu wieków w związku z budową q fortyfikacji i fosy od strony płd. i wsch. Zamknięcie M. ułatwiały zapora górna przy Nowym Dworze Smolnym w płd. części późn. Wyspy Spichrzów (q Spichlerze) oraz zapora dolna przy q Brabanku. W 1576, w wyniku połączenia przekopem łachy Bersen (Brensa), położonej na wys. ob. ul. Angielska Grobla, z dwoma leżącymi na płd. bezodpływowymi i bez własnych nazw zastoiskami wodnymi, powstała Nowa M. (pod tą nazwą notowana od 1609). Początkowo pełniła funkcję fosy, 1599 pogłębiona oraz poszerzona w celu dostosowana do potrzeb żeglugi. Poziom wody na Nowej M. regulowała q Kamienna Śluza. Po zbudowaniu śluzy większość wód M. skierowano do Nowej M. i q opływu Motławy, uchodzącego do Martwej Wisły nieopodal q Gęsiej Karczmy. W efekcie utworzenia Nowej M. powstała Wyspa Spichrzów, połączona w pocz. XVII w. z q Długimi Ogrodami q Mostem Stągiewnym i z terenami na płd.-wsch. q Mostem na Szopy. Podczas budowy 1852 q Dworca Brama Nizinna przy Thornscherweg (ul. Toruńska) zasypano przyległy odcinek Starej M., będący ob. ślepą odnogą.
WD
