Kościół dominikanów, 1906
DOMINIKANIE, Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez Honoriusza III. W Polsce (w Kr.) od 1222, w Gd. przynajmniej od poł. 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy q kośc. Bożej Rodzicielki Marii w grodzie gd., 22 i 1227 przejęli od księcia q Świętopełka q kośc. św. Mikołaja wraz z placem, ogrodem i łąką (między ob. ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od płn., ul. Szeroką od płd., ul. Pańską od zach. aż po q Motławę na wsch.), otrzymali także prawo połowu ryb na q Wiśle, w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na q Po- toku Siedleckim w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił d. na prowadzenie w Gd. działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kośc. św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod ob. q Halą Targową; klasztor zlokalizowany był w jej wsch. części), a w 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan. W latach 30. XIII w. prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając bp. włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gd. zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów q Mściwoja II, który w 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kośc. i kolejny klasztor), 1280 potwierdził nadania ojca z 1227, w 1289 przekazał działkę pod budowę nast. klasztoru, w Tczewie. Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na q prawie lubeckim (q Stare Miasto) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenb. w 1308 przeor q Wilhelm zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gd. posiłków krzyż. klasztor i kośc. św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyża- ków na miasto, albo (co prawdopodobne) profi- laktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników (q rzeź Gd. w 1308).
Odbudowa klasztoru i kośc. św. Mikołaja w pocz. XIV w. związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kośc. św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na ob. warzywniczym placu handl.). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII w.) zabudowania klaszt. przylegały, oddzielone wąs- ką ulicą, do q murów obronnych q Głównego Miasta Gd. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony ob. ul. Pańskiej oraz przez kośc. św. Mikołaja (dwoma wejściami od ob. ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kośc. św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klaszt., przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gosp.: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII w. zlokalizowane były stajnia i wozownia. Zabudowania klaszt. objęły cały teren, jaki pozostawiono d. po regulacjach z Głównym Miastem 1344–48, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę.
Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w 2 domach pod opieką klaszt. superiora: naprzeciwko chóru kośc. św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, ob. część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wsch. – ob. jej część zajmuje ul. Słomia- na), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kośc. św. Mikołaja,nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano 1572. W klasztorze istniało bractwo (1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z kośc. NMP, 1403 czeladników szewskich), od XV w. funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po q reformacji. Od 1421 zabroniono d. pobierania jałmużny po domach pryw.; sytuację pogorszył pożar, który 1423 strawił klasztor i kośc. św. Mikołaja. W latach q wojny trzynastoletniej, w 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko Radzie Miejskiej (q bunt Koggego). W 2. poł. XV w. d. przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 reformowani (większość gd. d. rekrutowała się z niższych, rzem. warstw; z gd. rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor 1420, 1422, 1430–31, 1445–46, Piotr Episcopi / Bischof – przeor 1525). W efekcie na przeł. XV i XVI w. wysoki poziom uzyskała klaszt. szkoła, nauczająca w jęz. niem. i pol.; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki koś- cielnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych pol. kapituła prowincjonalna d. w 1501 skierowała 9 zakonników, 1505 i 1512 – po 5. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka pol., katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W poł. XVII w. w małym refektarzu urządzono bibliotekę.
Z chwilą nastania w Gd. reformacji, w styczniu 1525 Rada nakazała d. opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W 1526, po interwencji króla pol. Zygmunta III Starego, d. powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. Jakub Knade, Pankratius Klemme). W 1539 klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie 2 zakonników. Zabudowania klaszt. ponownie przejęły władze Gd., wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchówpol. Kościoła katolickiego w 1567 d. powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go 1577, w okresie q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy. Dominikanie powrócili do Gd. w 1578 na mocy traktatu pokojowego Gd. ze Stefanem Batorym; 1584, ustępując Gd. m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 między królem pol. Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gd. wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzem., mogących produkować na potrzeby d., ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało ok. 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz). Od lat 60. XVII w. zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru apteka (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protes- tantów (np. w czasie q Jarmarku św. Dominika). W 1617, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (prze- strzegającej ustaw i zwyczajów). W XVII w. zna- ni byli dominikańscy teologowie z Gd., m.in. przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliń- ski, angażujący się w polemiki z protest. teolo- gami z q Gimnazjum Akademickiego (np. 1636). W XVII i XVIII w. klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gd. bp. włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W 1718, decyzją bp. włocławskiego Felicjana Konstan- tyna Szaniawskiego, d. objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gd., obejmu- jący teren dawnych parafii q kośc. św. Jana i q kośc. św. Barbary (wraz z q Dolnym Miastem). Od około 1775 obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi.
W 1807, po zajęciu Gd. przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska ros., bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835, po śmierci ostatniego z d. (wcześniej władze prus. zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W 1839–40 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojsk. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z q Długiego Targu gł. plac targowy. W 1894–96 zbudowano na nim q Halę Targową. W 1945 d. (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gd., obejmując kośc. św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem. Oprócz duszpasterstwa paraf. podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, zał. w 1966. Obecnie przy klasztorze działa Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach, Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja. Po przemianach 1989 d. podjęli starania o odzyskanie terenów nadanych im w 1227 przez Świętopełka (gł. placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej). W 2000 w wyniku postępowania przed Komisją Majątkową w Warszawie, w zamian za rezygnację z roszczeń, uzyskali parcele przy ul. Szerokiej (na wprost kośc. św. Mikołaja) z przeznaczeniem na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od 2000 podjęto kompleksowe badania archeol. na obszarze pierwotnego (do 1308) klasztoru (realizowane przez q Muzeum Archeologiczne) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Inst. Archeologii UW).
BM, BŚ, DK, SK
