SYNAGOGA

< Poprzednie

Następne >

Wielka Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888

Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905

Wnętrze synagogi, 1889

SYNAGOGA. Wielka Synagoga przy obecnej ul. Bogusławskiego powstała po zjednoczeniu większości gdańskich gmin żydowskich w 1883 roku – na miejscu działającej w 2. połowie XVIII wieku ujeżdżalni – pod zarządem mistrza, pełniącego także funkcję nauczyciela konnej jazdy, od 1808 roku w nowej dużej prostokątnej hali (około 40 m długości, około 10 m szerokości). Wzięła od niej nazwę ul. An der Reitbahn (Przy Ujeżdżalni, obecna ul. Bogusławskiego). W okresie rozmów o zjednoczeniu przedstawiciele Żydów w Gdańsku powołali tzw. komisję placu, mającą zająć się budową nowej wspólnej synagogi. Powstała ze składek członków Gminy Synagogalnej, dotacji wywodzącego się z Gdańska berlińskiego bankiera Carla Fürstenberga oraz pożyczki z Banku Gdańskiego; na żądanie władz Gdańska (dla zachowania jedności stylu) zbudowana przez działającą w mieście berlińską firmę Ende i Boeckemann. Otwarta 15 IX 1887 (modły od 8 XII), jako obiekt łączyła w sobie cechy mauretańskie i charakterystycznego dla gdańskiego neorenesansu. Od zachodu wyposażona w kopułę z latarnią, front zdobiły 2 stylizowane wieże z hełmami i dużym oknem, ażurową gwiazdą Dawida i arkadowym przedsionkiem między nimi. Iglice hełmów wież ozdobiono gwiazdą Dawida. Wraz z kopułą osiągnęła 60 m wysokości. Wnętrze, o żaglowym sklepieniu i 10 m wysokości, ozdobione wielkimi żyrandolami, otoczone było arkadowymi galeriami wspartymi na kolumnach. Mieściło usytuowaną centralnie wielką salę modlitw z 2 rzędami ławek na 1600 osób. Na ścianie wschodniej, w półkolistej apsydzie, umieszczono na podwyższeniu szafę ołtarzową do przechowywania Tory, nad którą zamocowano tablice dziesięciorga przykazań trzymane przez 2 lwy, za nimi zaś chór i na nim organy. Na ścianie południowej – chór dla kobiet, na zachodniej (na wysokości witrażowego okna) – amfiteatralna galeria na 300 osób. Całość urządzono wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, dopuszczając obecność mężczyzn i kobiet w jednej sali oraz towarzyszenie śpiewom muzyki organowej. W końcu XIX wieku założono ogrzewanie i światło elektryczne, w roku 1898 dobudowano na placu przed synagogą budynek mieszczący rytualną łaźnię (mykwę) i bractwo pogrzebowe. Synagoga stała się nie tylko domem modlitwy, ale także centrum życia kulturalnego Żydów (zwłaszcza muzycznego), od 1904 roku przechowywano w niej zbiory judaików Lessera Giełdzińskiego. W okresie nasilenia napaści na Żydów, w 1938 synagogi strzegły specjalne warty, które dwukrotnie uniemożliwiły jej ograbienie i podpalenie. 17 XII 1938 w synagodze odbyło się zebranie społeczności żydowskiej Gdańska, na którym przyjęto propozycję władz niemieckich o sprzedaniu wszystkich posiadłości w zamian za zgodę na emigrację. Wystrój wnętrza bądź rozprzedano (m.in. ławy sprzedano kościołowi ewangelickiemu w Nowym Porcie), bądź wywieziono za zgodą Niemców (archiwum obecnie w Jerozolimie, zbiory Giełdzińskiego w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku, bibliotekę wywieziono do Wilna). 15 IV odbyły się ostatnie nabożeństwa, od 2 V Niemcy przystąpili do jej burzenia. W związku z planami budowy Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego 16 II 1998 Gmina Wyznaniowa Żydowska zwróciła się do wojewody pomorskiego i władz Gdańska o zwrot parceli po dawnej Wielkiej Synagodze. 28 XII 1998 ostatecznie podzielono plac po dawnej synagodze między Wyznaniową Gminę Żydowską (14 719 m²), Fundację Theatrum Gedanense pod budowę teatru (1865 m²) i – mający siedzibę po sąsiedzku – gdański oddział UOP (obecnie ABW, 4733 m²). Na przełomie listopada i grudnia 2013 roku z inicjatywy Mieczysława Abramowicza specjalną kostką bazaltową zaznaczono zarys murów synagogi. GB