TEATR MIEJSKI (Stadttheater), od 1933 roku Teatr Państwowy (Staatstheater).
Budynek, Kohlenmarkt (Targ Węglowy). Zły stan q szkoły fechtunku, na co w ostatnich latach XVIII wieku skarżyło się występujące regularnie w Gdańsku Niemieckie Towarzystwo Teatralne Rodzeństwa Schuchów (Deutsche Schauspielergesellschaft der Geschwister Schuch) i postulowało wybudowanie nowego teatru. Zainspirowało to q Jakoba Kabruna do opracowania planu zdobycia funduszy. Jego projekt poparli m.in., wchodząc w 1798 roku do spółki akcyjnej i komitetu budowlanego (J. Kabrun był jego prezesem), q Abraham Ludwig Muhl (wiceprezes/sekretarz), urzędnik policji i radca Christian Gottlieb von Schröder (skarbnik), były (1792–1793) komisarz generalny króla polskiego Stanisława Poniatowskiego w Gdańsku q Friedrich Ernst von Hennig, kupcy Johann Constatantin Rothlaender i Johann Heinrich Soenke. Autorem projektu i budowniczym był q Carl Samuel Held. Fundamenty (z powodu grząskiego terenu dawnej fosy do głębokości 2–3 m) położono wiosną 1799, obiekt został otwarty 3 VIII 1801. Szczupłość parceli pozyskanej od władz Gdańska (wydzielonej tak, żeby nie utrudniać funkcjonowania magazynów artylerii w q Wielkiej Zbrojowni) sprawiła, że zaprojektowany prostopadłościan musiał być dostosowany do istniejącej już zabudowy. Jednak autorowi projektu udało się (dzięki charakterystycznej kopule i czterokolumnowemu portykowi) wyeksponować bryłę teatru spośród innych budynków w mieście. Zgodnie z koncepcją budowniczego fasada wykonana została w stylu klasycznym z dominacją akcentów stylu doryckiego. Sam budynek miał konstrukcję drewnianą szkieletową, od zewnątrz obmurowaną. Główne 3 wejścia od Targu Węglowego prowadziły do foyer z kasą. Na parter przechodziło się bocznymi korytarzami (początkowo były to jedyne ogrzewane pomieszczenia), skąd schody prowadziły także na balkony. Pod schodami znajdowały się Punschbuden, czyli budy, gdzie można było kupić poncz. Na galerię szło się schodami, znajdującymi się po bokach sceny. Na widowni w kształcie 3/4 koła było maksymalnie 1600 miejsc stojących i siedzących na parterze, na 2 balkonach z lożami i na galerii. Loże mieściły 5–7 osób. Pierwotne kolorowe wnętrze było dziełem berlińskiego architekta i malarza dekoracji Petera Ludwiga Burnata; brak jego szczegółowego opisu. Na środku sufitu widowni wisiał szklany żyrandol z 24 świecami. Widownia dominowała nad sceną, co wpływało na wielkość budynku. Scena, łącznie z proscenium, miała 15,5 m głębokości. Okno sceny mierzyło 11 × 8 m. Po jej bokach umieszczono garderoby dla artystów. Nad sceną znajdowały się pomieszczenia dla malarzy (z których z czasem zrezygnowano). Podscenie sięgało 3,75 m głębokości, tam też była maszyneria złożona z 3 zapadni, wykonanych przez berlińczyka Meyera. W roku 1825 wybudowano drugi parter, a na miejsce 2 pierwszych rzędów wprowadzono 50 miejsc parterowych, tzw. Sperrsitze. W 1829 malarz q Michael Carl Gregorovius odświeżył wnętrze kolorystycznie. Zastąpiono stary żyrandol nowym z lampami oliwnymi, którego wykonanie zlecono berlińczykowi Menkemu. Dekoracje i rekwizyty przechowywano początkowo na poddaszu (z uwagi na łatwość dostarczania na scenę przez otwory w suficie), od 1832 w szopach na podwórzu od ul. św. Ducha, od połowy XIX wieku – w nowym budynku zaplecza. Teatr Miejski korzystał także z magazynów Wielkiej Zbrojowni (przenoszono dekoracje przez obecną ul. Teatralną). W 1854 zmieniono oświetlenie na gazowe. W 1896 roku, na żądanie straży pożarnej, poprawiono wewnętrzną komunikację; dobudowano do fasady symetryczne boczne schody (umożliwiające wejście z zewnątrz na górny poziom), zmniejszono też liczbę miejsc na widowni z 1600 do 1500. Pod koniec XIX wieku pojawił się zamysł zbudowania nowego teatru w innym miejscu (nieograniczonym szczupłością parceli), zamierzenie upadło z powodu braku pieniędzy. W 1904 zainstalowano oświetlenie elektryczne i ogrzewanie centralne. W roku 1934 generalnie przebudowano gmach według projektu q Ottona Kloeppla. Teatr całkowicie wyburzono, starą konstrukcję zamieniono na żelbetową, przedłużono front z pierwotnych 26 m do 32 m, dzięki czemu powstały kuluary z szatniami po obu stronach i 2 klatki schodowe, zmieniono kształt widowni (942 widzów i 25 miejsc dostawianych, już bez miejsc stojących na parterze). Scena została poszerzona, a zaplecze – powiększone dzięki dołączeniu kamieniczek przy ul. św. Ducha 1–5. Budynek przykryto kopułą o rzucie owalnym z latarnią (od jego kształtu zwano go Kaffemühle / młynek do kawy). Uroczyste otwarcie nastąpiło 25 XII 1935. W 1940 jeszcze raz rozbudowano zaplecze, wznosząc czteropiętrowy budynek z podcieniem w narożniku Targu Węglowego i ul. św. Ducha. Ostatnie przedstawienie odbyło się 16 VII 1944. W marcu 1945 roku budynek spłonął (q Teatr Wybrzeże. Budynek główny). ED
Instytucja 1801–1900. Uroczysta inauguracja odbyła się 3 VIII 1801, na otwarcie teatru zaprezentowano prolog, jednoaktówkę Die Friedensfrüchte oraz sztukę Augusta Wilhelma Ifflanda Das Vaterhaus. W teatrze występowało Niemieckie Towarzystwo Teatralne Rodzeństwa Schuchów (Deutsche Schauspielergesellschaft der Geschwister Schuch). Pierwszym dyrektorem był Carl Steinerg, pomagała mu jego siostra Friederike z mężem Jeanem Bachmannem. W 1802 roku doszło do podziału towarzystwa na 2 odrębne zespoły. Steinberg przeniósł się do Królewca, Bachmann (1802–1811) pozostał w Gdańsku. Starał się iść z duchem czasu, licząc się jednocześnie z gustem gdańskiej publiczności. Na nowej scenie wystawiono m.in.: Friedricha Schillera, Johanna Wolfganga Goethego i Williama Shakespeare’a. Wśród wielkich nazwisk w repertuarze operowym znalazł się Wolfgang Amadeusz Mozart. W 1804 wydawano najstarsze gdańskie czasopismo teatralne, „Unterhaltungsblatt an der Weichsel und Ostsee”, w każdym numerze znajdowała się rubryka „Hiesiges Theater”. Po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie repertuar dostosowywano do propozycji gubernatora q Jeana Rappa. Grano głównie francuskie komedie i burleski. Afisze teatralne drukowano w języku francuskim i niemieckim. Z powodu trudności finansowych w roku 1807 administrację przejął komisarz Balthasar Jacob Groddeck, koncentrujący się na spłacaniu dłużników. 9 II 1811 dyrekcję przejął Daniel Huray (w Gdańsku od 1809), który zdobył uznanie repertuarem operowym (zaangażował m.in. śpiewaczki Demoiselle Zeis i Madame Herrmann). Stworzył bardzo dobry zespół; w tym czasie ukształtowały się takie talenty jak Heinrich Anschütz, Carl La Roche czy Gaßmann. Sprowadził też balet z Heimburga (jednak w Gdańsku niecieszący się powodzeniem), w 1811 – paryskich tancerzy Leona i Deslieu. Przez kilka miesięcy w roku z teatrem występował w Elblągu, Bydgoszczy, Toruniu i Królewcu. Letni wyjazd zespołu umożliwił Wojciechowi Bogusławskiemu z zespołem z Warszawy. 14 VIII 1811 – 12 IX 1811 występy w Gdańsku (łącznie grał przez 21 wieczorów, w repertuarze znalazło się 28 tytułów, drukowano afisze w języku polskim, niemieckim i francuskim, występy przyniosły jednak znaczne straty finansowe). Gościnnie wystąpił także w sierpniu 1818 i 1819 Ludwig Devrient, znany aktor berliński (q Carl Felix Devrient), także Mad. Noisten z Petersburga i małżeństwo Goslerów. Wysoki poziom reprezentowała gdańska opera; wystawiano Fidelia Ludwiga van Beethovena, Orfeusza Christopha Willibalda Glucka, Jana z Paryża François Adriena Boieldieusa, Vestalina i Corteza Gasparo Spontinisa. Ze sztuk dramatycznych grano chętnie Friedricha Schillera, Johanna Wolfganga Goethego i Gottholda Ephraima Lessinga, obok popularnych Augusta Kotzebuego czy Augusta Wilhelma Ifflanda. Daniel Huray organizował też reduty, bale maskowe i loterie abonamentowe. W 1816 roku Huray przejął także dyrekcję teatru w Królewcu, co pomogło uratować pogarszającą się sytuację finansową gdańskiego teatru. Dyrektorowi zarzucano nepotyzm (w każdej niemal sztuce grali członkowie jego najbliższej rodziny). Bernhard Köhler (8 VIII 1819 – 23 I 1820) w dużej mierze przyczynił się do katastrofy finansowej teatru, zagrano wówczas tylko 11 sztuk. Podczas działalności Adolfa Schrödera (X 1820 – 17 I 1830) znacznie ucierpiała opera, choć dyrektor organizował zespołowi występy gościnne. Pozytywnym znakiem jego działań był rozwój prasy teatralnej. W latach 1821–1822 ukazywał się periodyk „Ansichten der Danziger Schaubühne” (pod redakcją Alberta Mombera), a w 1821 czasopismo „Der Aehrenleser”, zawierające rubrykę „Danziger Theater”. W sezonie 1826/1827 wychodziło czasopismo „Dramaturgisches Blättchen”. q Wilhelm Schumacher wydawał w 1826 czasopismo „Der aufmerksame Zuschauer”, a w 1828 „Danziger Dampfschiff”. Był też wydawcą kilku krótko wychodzących czasopism: „Das Danziger Dampfboot Weihnachtsblatt” (1827), „Danziger Dampfboot für Literatur” (1828) z dodatkami „Theater-Schaluppe” i „Danziger Dampfboot für Poesie” (1829) oraz „Figaro” (1830). W 1829 roku ukazywała się także gazeta teatralna „Danziger Theater-Blatt”, redagowana przez C.A. Krausego. W latach 20. XIX wieku sytuacja finansowa pogorszyła się tak bardzo, że na aukcji 19 II 1821 teatr przeszedł na własność kupca i producenta wina, Heinricha Jantzena, który odsprzedał go w maju 1821 administracji państwowej za 12 tysięcy talarów. Odtąd każdy dyrektor zobowiązany był płacić władzom gdańskiej rejencji umowne kwoty za jego za dzierżawę. Z uwagi na ciągłe kłopoty finansowe dyrektora Schrödera, powołano w 1825 Commission zur Verwaltung des Schauspielhauses (komisja do zarządzania budynkiem teatralnym), której zadaniem było zadbać o stabilność teatru, w tym samym roku działającą pod zmienioną nazwą Die Theater-Verwaltung (administracja teatru) z prawem do nadawania koncesji dyrektorowi i zatrudniania aktorów. Dyrektora oceniano na podstawie jego pracy w danym sezonie, a nastąpnie przedłużano bądź cofano koncesję na kolejny sezon. Po wybuchu epidemii cholery w roku 1831 teatr okresowo wstrzymał działalność, a późną jesienią ją wznowił, ale z powodu nierentowności, dla jego podratowania, powołano spółkę akcyjną. W repertuarze pojawiły się utwory Ernsta Raupacha, Gioacchina Rossiniego, Augustina Eugène’a Scribe’a i Charlotte Birch-Pfeiffer; do niezapomnianych wydarzeń należała prapremiera Fausta Goethego 30 III 1832, podczas której gościnnie wystąpił Carl Fost. Jednak kolejni dyrektorzy, Döhring i von Zieten, ponownie doprowadzili teatr do nierentowności. Między styczniem a październikiem 1838 działalność teatru zawieszono. Nie sprawdził się także kolejny dyrektor, Gustav Heinrich Leopold Laddey (10 X 1838 – 1841), ceniony wcześniej jako aktor. Wystawił łącznie 38 sztuk i 8 oper (w każdej grała jego druga żona, Ulrike Weinland). Odrodzenie przyniosła dopiero dyrekcja q Friedricha Genée, uznawana za okres największego rozkwitu. Już w pierwszym roku pracy przedstawił konkretny repertuar i koncepcję działalności. Zadbał zarówno o skompletowanie zespołu, jak i materiałów do pracy (nut, rekwizytów, scenografii, itp.). Wprowadził regularne, interesujące dla widzów premiery. Stawiał na nowości, wznowienia wartościowych sztuk i równowagę między poszczególnymi gat. dramatycznymi. W repertuarze dominowały opery – łącznie odbyło się 41 premier oper i 65 wznowień. Zarówno krytykę, jak i publiczność satysfakcjonowały wybór repertuaru i goście przez niego zapraszani (berlińska tancerka Lola Montez, Carl i Emil Devrient, Wilhelmine Schröder-Devrient i Theodor Dörring). Obok dzieł wielkich klasyków (jak Goethe, Schiller czy Shakespeare) w repertuarze znalazły się utwory Karla Gutzkowa, Heinricha Laubego, Gustava Freytaga, Karla von Holteia i Alexandre’a Dumas. Najczęściej grano utwory włoskie, głównie Gaetano Donizettiego, ale też Richarda Wagnera (Tannhäuser pojawił się najpierw w Gdańsku w 1853 roku, a dopiero potem w Berlinie). Friedrich Genée zadbał o stworzenie zespołu tancerzy, zaangażował choreografa, Richarda Fricke, który prowadził szkołę baletową przy teatrze. Rozwijała się też prasa teatralna: „Theater-Journal” z 1841 redagowany przez J. Gaspary; w 1844 A. Scheerer redagował „Danziger Theater-Almanach für 1844 allen Freunden der Schauspielkunst gewidmet”. Dobrą passę teatru przerwała choroba psychiczna dyrektora, którego zastąpił syn q Rudolf Genée, dramaturg i pisarz. 30 IV 1855 odbyło się ostatnie przedstawienie za jego dyrekcji, zagrano operę Fidelio Beethovena. Dokonania poprzednika kontynuował Everhard Theodor L’Arronge (1855–1858). Po raz pierwszy w Gdańsku przebywał jako aktor w roku 1839, powrócił, gdy dowiedział się o chorobie Friedricha Genée. Jego próba kontynuacji polegała na podobnych propozycjach repertuarowych i zapraszaniu znanych gości: Emila Devrient i Johanny Wagner. Po nim przez rok teatrem kierował Adolf Dibbern (IX 1858 – X 1859). Udało mu się zaprosić balerinę z drezdeńskiego teatru, Henriettę von Bose oraz Philippa Devrienta z Hoftheater w Hanowerze. Kiedy Adolf Dibbern zmarł na cholerę, dyrekcję objęła jego żona, a od 1859 roku pomagał jej drugi mąż, Emil Fischer (1859–1870), który od 1862 samodzielnie zarządzał teatrem. W repertuarze dominowały wówczas dzieła Wagnera i innych romantycznych kompozytorów. Natomiast kolejny dyrektor, Georg Lang (1870–1878), oprócz oper Wagnera i Giuseppe Verdiego, wprowadził naturalistyczny repertuar. Na początku lat 70. XIX wieku Georg Lang był także dyrektorem teatru w Elblągu, w 1878 przeniósł się do Wiednia. Ceniono go za utrzymanie finansów na przyzwoitym poziomie. Za dyrekcji Benno Stolzenberga, uzdolnionego śpiewaka (1878–1881) – mimo że wprowadził kilka nowości repertuarowych i przybliżył publiczności twórczość Jana Aleksandra Fredry (wystawił jego sztuki: Die einzige Tochter i Der Mentor) – wróciły kłopoty finansowe. Po nim dyrekcję objął aktor, dramaturg, wydawca „Stenographisches Wochenblatt”, reżyser i dyrektor operetki we Frankfurcie nad Menem oraz teatru w Bydgoszczy, Heinrich Jantsch (1882–1885). W tym czasie w repertuarze przeważały operetki, chętnie wystawiano Shakespeare’a oraz Goethego czy Karla Gutzkowa Uriela Acostę. Pojawiły się i 2 sztuki Jantscha: Kaiser Josef und die Schusterstochter (1882) oraz Julius Glaser (1883). Jantsch wrócił do tradycji zapraszania znakomitych gości: Franziska Elmenreich (odwiedziła Gdańsk w latach 1883, 1884 i 1885), Emerich Robert (tragik z Burgtheater z Wiednia), Ernesto Rossi (Włochy) oraz Angelo Neumann z Wagnerowskim cyklem oper Ring der Nibelungen. W ostatnich latach XIX wieku teatrem zarządzał Heinrich Rosé (1886–1900), wcześniej, w 1871 aktor Carl-Theater w Wiedniu, w 1884 w Dreźnie. Na czas jego kadencji przypadł jeden z ważniejszych remontów gmachu teatru (1886), zrodziła się też idea wybudowania nowego teatru. Rosé zwerbował do zespołu wielką gwiazdę, śpiewaczkę koloraturową Jenny von Weber (q Johanna Weber-Holder-Egger), ostatnią krewną romantycznego kompozytora Carla Marii Webera. Goszczono po raz drugi Ernesta Rossiego i odkrycie berlińskiej sceny Adalberta Matkovsky’ego. W repertuarze dominowały operetki. Wystawiono też sztuki gdańszczanina Maxa Halbego: Eisgang (1894), Jugend (1893), Mutter Erde (1897). Rosé sprawował swoją funkcję aż do śmierci, pozostawił jednak Teatr Miejski w fatalnej kondycji materialnej. Za jego dyrekcji wydano w roku 1894 książkę Die dramatische Kunst in Danzig von 1614 bis 1893 napisaną przez aktora Otto Ruba z myślą o zbliżającym się 100-leciu teatru. ED
Instytucja 1901–1944. Setną rocznicę istnienia teatru obchodzono 14 VIII 1901. Z tej okazji Eduard Pietzker wydał broszurę Blätter der Erinnerung zur 100jährigen Jubel-Feier der Eröffnung des Königlichen Schauspielhauses zu Danzig am 14. September 1901 zawierającą m.in. wstęp „An das verehrte Publikum”, prolog teatralny, projekt nowego budynku teatralnego, chronologiczny spis dotychczasowych dyrektorów oraz zdjęcia dyrektora Eduarda Sowadego (1900–1906) i budynku teatralnego. Głównym punktem programu jubileuszowego stało się wystawienie tej samej sztuki, która inaugurowała istnienie teatru (Das Vaterhaus Augusta Wilhelma Ifflanda). Powodów do świętowania było jednak niewiele; teatr znalazł się w finansowej zapaści, a jego gmach – w katastrofalnym stanie technicznym. W dodatku frekwencja nie dopisywała i mimo prób uatrakcyjnienia repertuaru (np. występy gościnne teatru japońskiego) widzów na przedstawieniach z oferowanego repertuaru (William Shakespeare, klasyka niemiecka, dramaturgia skandynawska, pisarze lokalni) było niezbyt wielu. Jednym z nielicznych wyjątków stała się 19 XI 1903 premiera sztuki q Maxa Halbego Der Strom, uznana przez recenzentów za osiągnięcie gdańskiej sceny tego okresu. Nie powtórzył tego sukcesu inny pisarz związany z Gdańskiem q Herbert Sellke, którego wystawiona w roku 1909 komedia Ihre kaiserliche Hoheit nie znalazła większego uznania w oczach krytyki. W 1906, po śmierci Eduarda Sowadego, teatr prowadzili jego spadkobiercy, a w 1907 jego dyrektorem został na dekadę Curt Grützner. Prasa w tym czasie nie donosiła o większych sukcesach teatru, czego powodem było m.in. osłabienie zespołu przez mobilizację wielu artystów gdańskiej sceny do walki na frontach I wojny światowej. Bezpośrednio po niej w teatrze przeważał niemiecki repertuar klasyczny (Johann Wolfgang von Goethe, Friedrich Schiller, Heinrich von Kleist, Ephraim Gotthold Lessing). Okres powojenny nie sprzyjał eksperymentowaniu, bo widzowie pragnęli głównie rozrywki. Oczekiwania publiczności spełnić miały m.in. sztuki z międzynarodowej klasyki (William Shakespeare, Molière) oraz popularne sztuki autorów angielskich (Oscar Wilde, Bernard Shaw, Edgar Wallace). Równie ważnym elementem w doborze repertuaru było utrwalanie poczucia niemieckości, według społeczności niemieckiej zagrożonego poprzez powstanie q II Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Teatr był (obok Opery Leśnej w Sopocie), jedną z najważniejszych instytucji kulturalnych II WMG, do czego przyczyniła się m.in. prezentowana przez gdańską scenę różnorodność gatunkowa (dramaty, komedie, opery, operetki, wodewile, koncerty symfoniczne, bajki). Krytycy teatralni utyskiwali w tym okresie na prowincjonalny charakter teatru oraz pisali o jego złej sytuacji finansowej, jak również o złym stanie technicznym budynku (w połowie lat 20. XX wieku głośne były opinie o konieczności zamknięcia teatru). Szczególny sprzeciw krytyki budziło zarządzanie teatrem muzycznym, z powodu braku wyraźnego programu repertuarowego, który skupiał się głównie na klasyce gatunku (Mozart, Verdi, Puccini, Wagner). Po zatrudnieniu w 1925 roku nowego kapelmistrza, Corneliusa Kuna, coraz wyraźniejsze stawały się głosy pozytywne. Od połowy lat 20. XX wieku wystawiano sztuki naturalistów zarówno niemieckich (Gerhart Hauptmann), jak i skandynawskich (Henryk Ibsen, August Strindberg), a sporadycznie pojawiały się sztuki ekspresjonistów (Papiermühle Georga Kaisera, Juarez und Maximilian Franza Werfela) oraz autorów współczesnych (Das Lamm des Armen Stefana Zweiga). Zapotrzebowanie na rozrywkę w głównej mierze pokrywały komedie autorów angielskich (Frederic Lonsdale, Ben Jonson, Paul Garaldy, Edward Child Carpenter, Bernard Shaw) oraz niemieckich (Franz Arnold / Ernst Bach). Dużą popularnością cieszyły się utwory o charakterze lokalnym tzw. gdańskie rewie (Danziger Revuen) (Und der Teufel lacht dazu oraz Rund um den Marienturm Heinza Brede i Reinharda Helma; Danzig geht nicht unter Carla Bacha).
Charakterystyczną cechą tego okresu była różnorodność repertuarowa i pewna stabilność poziomu artystycznego wystawianych utworów, którą zapewniał coraz bardziej ceniony przez widzów, aktorów i przede wszystkim krytyków teatralnych dyrektor teatru Rudolf Schaper (1916–1931). Wyraźna jest różnica w ocenie repertuaru przez krytyków i publiczność. Ta ostatnia chętniej bywała na przedstawieniach o charakterze komediowym oraz operetkach, które na ogół nie znajdowały uznania w oczach teatralnych krytyków. Do specyfiki życia teatralnego Gdańska należały poranki literackie (Morgenfeier), podczas których swoje utwory czytali zapraszani goście (Franz Werfel, q Max Halbe) pisarze lokalni (Erich Drach, q Paul Enderling, Else Hoffmann, q Carl Lange, q Willibald Omankowski, Herbert Sellke). Prezentowano podczas nich także utwory najnowszej literatury niemieckiej (Stefan George, Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Georg Heym). Początek lat 30. XX wieku to okres rosnącego upolitycznienia teatru w duchu idei narodowosocjalistycznej. Wartości artystycznej coraz częściej ustępowały miejsca względom politycznym, a przy doborze repertuaru najważniejsze stawały się czynniki ideologiczne oraz chęć podkreślania niemieckości Gdańska. W tym celu m.in. zwiększona została liczba występów gościnnych z popularnymi aktorami Rzeszy w obsadzie (Gustaf Gründgens, Eugen Klöpfer, Heinrich George, Tvante Carlsen, Friedel Wald, Theodor Loos, Erika Dannhoff). Przed całkowitą ideologizacją w doborze repertuaru teatr ratował gust publiczności. Ze względu na ciągłe kłopoty finansowe ważną rolę odgrywały bowiem preferencje widzów, a te wyraźnie ciążyły ku sztuce rozrywkowej. Najczęściej wystawianymi utworami były bajki, operetki oraz komedie (Das Land des Lächelns Franza Lehàra, Viktoria und ihr Husar Paula Abrahama, Sturm im Wasserglas oraz Nina Bruno Franka, Im weißen Rößl Ralpha Benatzky’ego, Peppina Roberta Stolza). Niesłabnącą popularnością wśród publiczności cieszyły się także sztuki lokalne (Gdańskie Rewie / Danziger Revuen). Popularność zawdzięczały one mieszance treści rozrywkowych i kolorytu lokalnego (Von wegen Danzig und so Carla Bacha). Po rezygnacji Rudolfa Schapera z powodów zdrowotnych z funkcji dyrektora, stanowisko to objął w 1931 roku Hanns Donadt (1931–1933). Wtedy to zrezygnowano ze sztuk ekspresjonistycznych oraz znacznie ograniczono wystawianie dramatów naturalistycznych i klasycznych. Jedynie sztuki Shakespeare’a cieszyły się niesłabnącym powodzeniem. Przedstawienie Hamleta (premiera 30 IV 1931) w reżyserii Hannsa Donadta stanowiło jeden z artystycznych punktów kulminacyjnych okresu jego dyrekcji.
Ze względu na narastające naciski polityczne Hanns Donadt w roku 1933 zrezygnował ze stanowiska, a jego funkcję przejął Erich Orthmann (1933–1935), co zaowocowało znacznym zwiększeniem liczby oper w repertuarze. Jedną z pierwszych imprez, jaką zorganizował Erich Orthmann, było spotkanie (13 X 1933), na którym zaprezentowano nową linię programową teatru. Obok elementów muzycznych, w programie spotkania znalazły się wystąpienia przybyłego specjalnie na tę okazję z Berlina dramaturga Rzeszy Rainera Schlössera oraz gauleitera q Alberta Forstera („Scena i naród”). Ten ostatni pragnął z teatru gdańskiego uczynić wzorową scenę narodowosocjalistyczną. Upolitycznione zostały zatem poranki, a w programie teatru sukcesywnie pojawiały się sztuki o charakterze propagandowym (Andreas Hollmann oraz Hockewanzel Hansa Christopha Kaergela, Schlageter Hannsa Johsta, Preußengeist Paula Ernsta, Konjunktur Dietricha Lodera), które jednak nie znalazły uznania w oczach publiczności. W czasie dyrekcji Ericha Orthmanna, ze względu na przebudowę gmachu teatralnego, repertuar został w znacznej mierze ograniczony. Większość sztuk wystawiano w Domu Strzeleckim (q Ogród Strzelecki i Dom Strzelecki) lub gościnnie w Czerwonej Sali Domu Kuracyjnego w Sopocie (Roter Saal des Kurtheaters in Zoppot). Na otwarcie budynku 25 XII 1935, już pod nową dyrekcją Hermanna Merza (1935–1941), wystawiono I. część Fausta Goethego. Było to o tyle znamienne, że w repertuarze ostatnich lat przedwojennych pojawiały się regularnie dramaty klasyków weimarskich: Goethego (obok pierwszej, także druga część Fausta oraz Egmont) oraz Schillera (Die Jungfrau von Orleans, Wilhelm Tell, Räuber, trylogia o Wallensteinie). Fakt ten odzwierciedlał ogólniejszą tendencję powrotu do repertuaru klasycznego, głównie niemieckiego (Das Käthchen von Heilbronn, Prinz Friedrich von Homburg Heinricha von Kleista, Die Nibelungen, Kriemhilds Rache, Gyges und sein Ring Friedricha Hebbela). W 1936 roku przy teatrze utworzono państwową szkołę teatralną (Staatliche Schauspielschule) pod kierownictwem dyrektora Hermanna Merza, której celem było kształcenie narybku aktorskiego, głównie dla gdańskiej sceny. Za dyrekcji Hermanna Merza, który był członkiem NSDAP odpowiedzialnym za zwolnienie z teatru aktorów pochodzenia żydowskiego, trwałe miejsce w repertuarze znalazły sztuki propagandowe (Lilofee Manfreda Hausmanna, Marsch der Veteranen Friedricha Bethge’a, Fahnen in Gottes Wind Gerta von Kloßa, Das Herz in der Trommel oraz Kreuzzug 1921 Michaela Haupta, Himmlische Hochzeit Hermanna Heinza Ortnera, Prinz von Preußen Karla Schwarza). Niezmiennym powodzeniem cieszyła się antypolska w wymowie twórczość Maxa Halbego (Der Strom, Haus Rosenhagen, Mutter Erde, Erntefest, Kaiser Friedrich II.), którego związki z gdańską sceną były od lat bardzo mocne. To m.in. w teatrze fetowano wystawianiem jego sztuk kolejne (60., 70. i 75.) rocznice urodzin pisarza (w roku 1925 z okazji 60. urodzin od 19 do 24 października pokazano 4 jego sztuki, prezentował też swoje utwory na poranku literackim). W okresie II wojny światowej często zmieniali się dyrektorzy teatru. W 1941 roku Hermanna Merza zastąpił Kurt Barré (1941–1942), a półtora roku później jego miejsce zajął Johannes Maurach (1942–1944). W niepewnych czasach wojny jeszcze wyraźniej zwrócono się ku konwencjonalności i repertuarowi już sprawdzonemu; należało zapomnieć o artystycznych eksperymentach. Niezależnie od tego, kto był dyrektorem i tak w teatrze dominował repertuar rozrywkowy, komedie (Am hellichten Tag Paula Hellwiga, Hochzeitsreise ohne Mann Leo Lenza, Ein Mann in den besten Jahren Karla Lerbsa i Johannesa Wieganda, Die drei Eisbären Maximiliana Vitusa, Aufruhr im Damenstift Axela Breidahla) oraz repertuar klasyczny zarówno niemiecki (Goethe, Schiller, Kleist, Lessing), jak i międzynarodowy (Goldoni, Ibsen, Shakespeare, Shaw, Calderon). Klasyka szczególnie mocno została wyeksponowana przez Johannesa Mauracha. Tak częste jeszcze pod koniec lat 30. sztuki propagandowe pojawiały się coraz rzadziej (Isabella von Spanien Eugena Ortnera, Claudia Colonna oraz Meroe Wilhelma von Scholza, Das Opfer Eberharda Wolfganga Möllera). Spadła znacznie liczba poranków, które bezpośrednio przed wybuchem wojny pełniły funkcję głównie propagandową. Niesłabnącą popularnością cieszyły się w Gdańsku utwory pisarzy naturalistycznych, z Hauptmannem na czele. Wśród aktorów na stałe związanych z gdańską sceną wymienić należy Dorę Ottenburg, Heinza Brede, Carla Brückela, Karla Kliewera, Friedę Regnald, Gustava Norda, Ferdinanda Neuerta, Arthura Armanda i Irmę Poppe. Ostatnim przedstawieniem w teatrze państwowym była wystawiona 16 VII 1944 operetka Manina Nico Dostala. ESZ
Dyrektorzy Teatru Miejskiego (1801–1944)
| 1801–1802
|
Carl Steinberg
|
| 1802–1810
|
Jean Bachmann (1766–1824)
|
| 1810–
|
Daniel Huray
|
| 1819–1820
|
Bernhard Kohler
|
| 1820–1831
|
Adolf Schroder
|
| 1831–1834
|
Johann Huray
|
| 1834–1836
|
Eduard Dohring
|
| 1836–1837
|
August von Zieten
|
| 1837–1838
|
Anton Hübsch (1803–1872)
|
| 1838–1841
|
Gustav Heinrich Leopold Laddey (1796–1872)
|
| 1841–1855
|
Friedrich Genee (1795–1856)
|
| 1855–1858
|
Theodor L’Arronge (1812–1878)
|
| 1858–1859
|
Adolf Dibbern (1825–1859)
|
| 1859–1870
|
Emil Fischer (1838–1914)
|
| 1870–1878
|
Georg Lang (1839?–1909)
|
| 1878–1881
|
Benno Stolzenberg (1827–1906)
|
| 1882–1885
|
Heinrich Jantsch (1845–1899)
|
| 1886–1900
|
Heinrich Rosé (Heinrich Hlawaczek, 1837–1900)
|
| 1900–1906
|
Eduard Sowade (1852–1906)
|
| 1907–1916
|
Curt Grutzner (1863–1938)
|
| 1916–1931
|
Rudolf Schaper (1868–1940)
|
| 1931–1933
|
Hanns Donadt
|
| 1933–1935
|
Erich Orthmann
|
| 1935–1941
|
Hermann Merz (1875–1944)
|
| 1941–1942
|
Kurt Borchardt-Barre
|
| 1942–1944
|
Johannes Maurach
|
| JMM, MrGl
|
