BRAMY MIEJSKIE

< Poprzednie

Następne >

Brama Nizinna, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Brama Zamkowa (Haustor) przed rozbiórką w 1879 roku

Brama św. Jakuba, widok od strony południowej, 1881

Brama Nizinna, widok od strony północnej, około 1900

Brama Nizinna, widok od strony południowej, 1909

Brama Długich Ogrodów, zwana dziś Żuławską, widok od strony wschodniej, koniec lat 30. XX wieku

BRAMY MIEJSKIE. Pomijając XIII-wieczny Gdańsk na prawie lubeckim (q Stare Miasto), gdzie o istnieniu bram w ciągu q murów obronnych można tylko wnioskować z nieprecyzyjnych przekazów, najstarsze ze znanych powstały w zachodnim ciągu murów obronnych q Głównego Miasta (q Brama Długouliczna – 1346, q Szeroka – 1363 i jako ostatnia Ludwisarska – 1378). Kolejne powstawały w północym (q Brama Zamkowa – być może jeszcze w połowie XIV wieku) i południowym odcinku muru (q Brama Żabia – 1357, Na Zbytkach – 1378 i q Kotwiczników – 1378). Bramy wodne, znajdujące się u wylotu ulic biegnących w kierunku q Motławy, stanowiące jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Gdańska, powstawać zaczęły na przełomie 3. i 4. ćwierci XIV wieku (q Brama Kogi – 1378, q Krowia – 1387). Bramy wodne pełniły głównie funkcję gospodarczą (mniej militarną), znajdowały się w nich pomieszczenia magazynowe, przed nimi umieszczano pomosty przystani portowych (q Długie Pobrzeże). Pierwsze bramy mogły być jedynie prostym przelotem w murze. Od początku 2. połowy XIV wieku zaczęto je wzmacniać murowanymi, piętrowymi budynkami bramnymi (Brama Długouliczna na obrazie q Antona Möllera Grosz czynszowy, Brama Krowia), wysuniętymi nieco przed lico muru. Być może początkowo zwieńczano je blankowaniem, zastąpionym później przez wysoki dach.

Rozbudowa murów obronnych Głównego Miasta o mur niski i nową fosę w 4. ćwierci XIV wieku (po 1379) spowodowała konieczność rozbudowy bram także w linii muru niskiego. W ten sposób od strony lądowej powstawać zaczęły tzw. przedbramia, pierwotnie jako niewielkie występy w murze, wysunięte ponad fosę, z przejazdami w osi bramy, połączone tzw. murami szyi z bramą właściwą. Pierwsze przedbramie powstało przed Bramą Długouliczną (koniec XIV wieku), kolejne w początku XV wieku przed wszystkimi pozostałymi bramami lądowymi, z wyjątkiem Bramy Zamkowej i Bramy Kotwiczników. W 1. połowie XV wieku rozbudowano węzeł obronny przed Bramą Długouliczną. Wzniesiono przed nią potężne przedbramie, składające się z połączonych z bramą podwójnymi murami szyi 2 trzykondygnacyjnych bram zewnętrznych: wschodniej prostokątnej i zachodniej dwuwieżowej. Mury obu odcinków szyi wspierały się na, być może, ceglanych mostach przerzuconych nad podwójną fosą. Rozbudowano także przedbramia Bramy Na Zbytkach i Bramy Żabiej, które zaopatrzono w duże, zaokrąglone od strony przedpola i wysunięte nieco przed mur niski wieże flankujące przejazd. W 1. połowie XV wieku powstały kolejne bramy wodne: q Żuraw (1444), służący równocześnie jako dźwig portowy, q Brama Chlebnicka, q św. Ducha, q Świętojańska i Tobiasza. Również przed nimi umieszczono pomosty przystani portowych. Kolejny etap rozwoju gdańskich bram miejskich nastąpił po roku 1454, kiedy znikły ograniczenia wynikające z władzy zakonu krzyżackiego. W 2. połowie XV wieku, po przekopaniu 2. fosy na zachód od istniejącej, rozbudowano przedbramia Bramy Ludwisarskiej i Szerokiej, zbliżone układem do przedbramia Bramy Długoulicznej, lecz mniejsze. Składały się z 2 odcinków murów szyi wspartych na, być może, ceglanych mostach przerzuconych nad fosami.

Od strony zewnętrznej mur szyi zakończony był niską bramą, na przesmyku pomiędzy fosami wybudowano baszty flankujące. Ostatnią bramą Głównego Miasta, która otrzymała przedbramie, była Brama Zamkowa (1487–1489). W 2. połowie XV wieku zakończyło się kształtowanie zespołu bram wodnych Głównego Miasta. Powstały wówczas: q Brama Straganiarska (1481–1482) i q Mariacka, znacząco przebudowana została Chlebnicka. Otoczenie w 2. połowie XV wieku murami obronnymi Starego Miasta i q Starego Przedmieścia wymusiło budowę bram miejskich również w tych dzielnicach. Ze względu na ich całkowite zniszczenie w trakcie budowy fortyfikacji nowożytnych zachowało się o nich niewiele informacji. Bramy staromiejskie: św. Jakuba (1461), w osi obecnej ul. Łagiewniki, oraz Bożego Ciała (1459), w osi obecnej ul. Korzennej, były dwuwieżowymi budowlami z przesklepionym przejazdem, nad którym znajdowały się izby straży. Ostatnią kondygnację wieńczyły szkieletowe hurdycje. Brama Bożego Ciała miała przedbramie, którego zewnętrzna brama, połączona murami szyi z bramą wewnętrzną, miała formę identyczną z przedbramiem Bramy Ludwisarskiej. Odmienne w formie były pozostałe bramy Starego Miasta: Drzewna (1461) i Raduńska (3. ćwierć XV wieku). Brama Raduńska stanowiła ochronę przepustu q Kanału Raduni przez mury obronne Starego Miasta i składała się z niewysokiej, ale potężnej, cylindrycznej baszty i przylegającego do niej prostokątnego budynku. Natomiast założenie Bramy Drzewnej (pierwotnie nazywanej Bramą św. Gertrudy) składało się z 3 dużych cylindrycznych baszt, z których 2 (jedna nakryta wysokim stożkowym dachem, druga zwieńczona krenelażem), połączone przesklepionym przejazdem, stanowiły bramę właściwą, umieszczoną w linii murów obronnych. Trzecia baszta flankowała bramę zewnętrzną przedbramia. Niewiele wiemy o wybudowanej w roku 1459, w osi obecnej ul. Elżbietańskiej, Bramie św. Elżbiety, która została zlikwidowana w 1480. Z 2 bram Starego Przedmieścia więcej wiemy o q Bramie Karowej, wybudowanej w roku 1462 w północno-zachodnim narożniku murów obronnych dzielnicy (na styku z murami obronnymi Głównego Miasta). Jej architektura była zbliżona do staromiejskich bram św. Jakuba i Bożego Ciała. Nie miała przedbramia. Druga z bram, Brama Nowa, w południowym ciągu murów Starego Przedmieścia, powstała w latach 1460–1461. Składała się ze sklepionego przelotu w murze obronnym i flankującej go baszty. Baszta ta najpewniej zachowała się do dzisiaj (q Baszta Biała). Ostatnią gdańską bramą wywodzącą się z budowlanych tradycji średniowiecza była wybudowana w latach 1517–1519 q Brama Stągiewna, broniąca od wschodu dostępu do q Spichlerzy (Wyspy Spichrzów). Według przypuszczeń mogła mieć trzy wieże z dwoma przejazdami, ostatecznie zrealizowana została jako dwuwieżowa.

Rozwój sztuki wojennej i artylerii w 1. połowie XVI wieu wymusił unowocześnienie fortyfikacji Gdańska. Jednym z głównych celów zmian było odsunięcie frontów fortyfikacji od zabudowy miejskiej. Pierwszym zrealizowanym odcinkiem nowych fortyfikacji był zachodni, którego kształtowanie rozpoczęto jeszcze w 1. połowie XVI wieku. Pierwszą z bram umieszczonych w tym odcinku fortyfikacji była q Brama Wyżynna. Wybudowana w latach 1574–1575 przez q Hansa Kramera, w 1588 ozdobiona wspaniałym wystrojem kamieniarskim z fryzem herbowym na zachodniej fasadzie przez q Wilhelma van den Blocka. Jej lokalizacja na osi głównego wjazdu do miasta sprawiła, że jest najwspanialszą z lądowych bram gdańskich. Kolejne powstawały wraz z rozwojem układu fortyfikacji: Nizinna (1626), Żuławska (Długich Ogrodów, 1628) i św. Jakuba (1625–1635). Wszystkie umieszczone w kurtynie wałów (czyli we fragmencie wału pomiędzy bastionami), dzięki czemu były flankowane przez 2 sąsiednie bastiony. Również ich forma była podobna, wszystkie (choć w wypadku Bramy św. Jakuba to tylko przypuszczenie) zaprojektowane zostały przez q Hansa Strakowskiego. Były to potężne ceglane tunele, mieszczące przejazd oraz 2 przejścia piesze po obu stronach. Krawędzie przejazdów zostały ujęte kamiennymi portalami, nad przejazdem mieściła się izba straży, ozdobiona lukarnami o ornamentowanych szczytach. Nizinna miała kamienną całą elewację południową z 4 pilastrami toskańskimi pokrytymi rustyką. Mniej ozdobne były: Żuławska i św. Jakuba, jednakże i one miały kamienny wystrój elewacji w postaci gzymsów, medalionów, szczytów czy herbów.

Budowa nowych fortyfikacji spowodowała, że znaczenie utraciły bramy średniowieczne. Pierwszą zlikwidowano w roku 1563 Bramę Karową, zachowując jednak jej mury w wałach jako prochownię. W latach 70. XVI wieku zlikwidowano bramy Starego Miasta: Drzewną i Raduńską (wykorzystano mury tej drugiej na prochownię w wale). Następnie rozebrano Bramę Nową na Starym Przedmieściu (1. ćwierć XVII wieku) i staromiejskie: Bożego Ciała (1633), św. Jakuba (w roku 1625 zasypana, służyła do czasu wybuchu prochu w 1815 jako prochownia bastionu św. Jakuba). Pomimo utraty znaczenia militarne zachowały się w tym okresie wszystkie średniowiecznych bramach Głównego Miasta. Adaptowane przede wszystkim na funkcję mieszkaniową, na więzienia (Przedbramie ul. Długiej i baszta Bramy Kotwiczników), magazyny (Stągiewna). Dwie bramy przebudowano na reprezentacyjne budynki miejskie. W miejsce rozebranejów roku 1563 Bramy Kogi powstała q Zielona Brama, przeznaczona na rezydencję władców polskich odwiedzających Gdańsk. Budowniczym sprawującym nadzór był Holender, mistrz Regnier. Nie wiadomo, czy był on też projektantem. Drugi, zachodni kraniec q Drogi Królewskiej zamknięty został w latach 1612–1614 ozdobną q Złotą Bramą, powtarzającą formy rzymskiego łuku triumfalnego. Jej projektantem był q Abraham van den Block.

Kolejny etap rozwoju gdańskich fortyfikacji w 2. połowie XVII wieku spowodował konieczność budowy nowych bram w zewnętrznym pierścieniu wałów. Powstały wówczas: q Brama Oruńska (1655–1656), q Brama Nowych Ogrodów (zwana także Kartuską lub Siedlecką, 1656), ale nie prezentowały się tak efektownie jak powstałe wcześniej. Były to tunele w wale, których wyloty ujęto boniowanymi portalami, zaopatrzonymi czasem w ozdobny herb Gdańska w kluczu otworu (Oruńska). Kolejne powstałe w tym czasie: q Brama Oliwska (1656), w północnym ciągu fortyfikacji zewnętrznych, oraz Elbląska (1656), stanowiąca wzmocnienie Bramy Żuławskiej, były otwartym przejazdem w wale, zaopatrzonym w drewniane wrota poprzedzone mostem zwodzonym. Projektantem wszystkich był q Georg Strakowski. Wiek XVIII i początek XIX nie przyniosły zmian, poza modernizacjami wynikającymi z potrzeb militarnych. Jedynym wyjątkiem było krótkotrwałe istnienie bram w utworzonym przez władze pruskie q Zjednoczonym (Kombinowanym) Mieście Chełmie. Do roku 1807 istniały tam dwie bramy: Górna i Dolna (zamykające z dwóch stron główną ulicę, obecną Lubuską).

Rozwój miasta już w początku XIX wieku przyczynił się do rozbiórki średniowiecznych bram miejskich. Jako pierwszą w 1803 rozebrano Bramę Ludwisarską. W 1. połowie XIX wieku rozebrano: Żabią (1819 i 1827–1828), Kotwiczników – pozostawiono jednak basztę (1821), Szeroką – ocalała baszta (w 1826 brama łącząca wieże przedbramia, w 1831 właściwa), Na Zbytkach (1836). W tym czasie znaczącej przebudowie, niejednokrotnie zacierającej formę architektoniczną, uległy bramy wodne: św. Ducha, Świętojańska i Straganiarska. Jedyną bramą wodną, która znikła z panoramy miasta, była Brama Tobiasza, całkowicie wchłonięta przez zabudowę mieszkaniową jeszcze w XVII wieku. W 2. połowie XIX wieku zmodernizowano wszystkie bramy zewnętrznego ciągu fortyfikacji nowożytnych. Oliwska, Siedlecka, Oruńska i Elbląska zostały w latach 70. XIX wieku niemal identycznie obudowane ceglanymi murami, miały szerokie, otwarte przejazdy w wałach, ozdobione ceglanymi filarami, zwieńczonymi kamiennymi nakrywami. Zbliżona formą była także wybudowana 1852 Brama Kolejowa, ostatnia z bram miejskich powstałych w Gdańsku, znajdująca się w barku bastionu Żubr. W nieco podobny sposób przebudowano w latach 1878–1879 Bramę Wyżynną, pozostawiając jednak sam historyczny budynek. Przekopano wówczas w wale po obu stronach bramy 2 szerokie przejazdy, zaakcentowane dwoma kamiennymi filarami. W roku 1884, na zakończenie przebudowy, powstała elewacja bramy od strony miasta, zharmonizowana z historyczną elewacją przeciwną (nad przejazdem dodano fryz z herbem Hohenzollernów). W 1. połowie XIX wieku – z wyjątkiem Bramy Wyżynnej i św. Jakuba (otwartych całodobowo) – bramy zamykano o 23 (z możliwością otwarcia dla posiadaczy rocznych „kart bramnych”). W roku 1881 rozebrano Bramę św. Jakuba. Fragmenty jej wystroju umieszczono w gdańskich budynkach (lwy na przedprożu q Dworu Artusa, hełm na wieży q kościoła św. Jakuba, kamieniarkę portali na wschodniej elewacji przyziemia Katowni (q Wieża Więzienna)). Kontynuowano rozbiórkę bram średniowiecznych Głównego Miasta. W 1879 zburzono Bramę Zamkową, nieco wcześniej, na przełomie lat 50.–60., obie wieże przedbramia Bramy Szerokiej. W roku 1905 rozebrano Bramę Krowią, budując na jej miejscu nowy budynek o formach neogotyckich i funkcji mieszkaniowej, zachowując przejazd bramy. Bramy zewnętrzne ciągów fortyfikacji ostatecznie przestały istnieć po demilitaryzacji Gdańska w początku lat 20. XX wieku. Rozebrano: bramy Oliwską (1919), Siedlecką (1921), Oruńską (1927) i Elbląską (około 1925).

W 1945 poważnym uszkodzeniom lub zniszczeniu uległa większość zachowanych bram. Stosunkowo najmniej zniszczone (uszkodzona przez pociski artyleryjskie kamieniarka i ściany) zostały bramy nowożytne: Nizinna, Wyżynna i Żuławska oraz Stągiewna. One też zostały najszybciej odbudowane (Nizinna – 1949, Wyżynna – 1950–1951, Żuławska – 1949, Stągiewna – 1955). Odtworzono ich formę zewnętrzną, jednakże przystosowanie do nowych funkcji trwa nawet do dzisiaj (Brama Wyżynna i Brama Nizinna). Znacznie bardziej zniszczone były średniowieczne bramy lądowe i wodne. Przestały istnieć: Brama św. Ducha, Świętojańska, ze Straganiarskiej, Mariackiej, Chlebnickiej pozostały zaledwie mury przyziemia i fragmenty wyższych kondygnacji. Całkowicie wypalone wnętrza i zniszczone górne kondygnacje miały bramy Złota i Zielona oraz przebudowana Brama Krowia. Żuraw zachował wprawdzie grube, zewnętrzne mury na całej wysokości, ale zniszczone w całości zostało wnętrze, drewniana część dźwigowa i ściana od strony miasta. Założeniem odbudowy było możliwie wierne odtworzenie elewacji bram według stanu pierwotnego i oparcie rekonstrukcji na wnikliwej analizie materiałów historycznych oraz badaniach architektonicznych, przeprowadzanych przez pracowników i studentów q Politechniki Gdańskiej. Rekonstrukcja pozwalała w pierwszym rzędzie na zachowanie istniejących autentycznych części budynku, z jego wystrojem dekoracyjnym oraz na przywrócenie bramom ich dawnej szaty architektonicznej. Wykorzystywano współczesne konstrukcje. Bramę Mariacką (odbudowaną w latach 1954–1959) i Żuraw (odbudowany w latach 1956–1959) przeznaczono na funkcje muzealne (q Muzeum Archeologiczne; q Centralne Muzeum Morskie), Chlebnicką (1959–1961) i Straganiarską (1957–1958) na funkcję mieszkaniową, Złota (1953, 1995–1998) została siedzibą Stowarzyszenia Architektów Polskich, w Zielonej miało siedzibę q Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. Adaptacja wnętrz do nowych funkcji wymagała przyjęcia kompromisów pomiędzy w pełni historyczną formą a uwarunkowaniami użytkowymi. Szczególne znaczenie miało to w wypadku bram średniowiecznych adaptowanych na funkcje mieszkaniowe, gdzie musiano zachować stosunkowo duże otwory okienne i nie było możliwe odtwarzanie historycznego układu wnętrz. Ostatnimi odbudowanymi bramami Głównego Miasta były najbardziej zniszczone bramy wodne: Brama św. Ducha (odbudowana w roku 1985 na siedzibę oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej) oraz Świętojańska (odbudowana w latach 1976–1978 na siedzibę oddziału Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa), przebudowana w początku XX wieku Brama Krowia (1971–1972, oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego). Ze względu na brak przekazów ikonograficznych odtworzono je w całości – w celu utrzymania jednolitego charakteru i integracji zespołu bram wodnych – jako restytucję (czyli odbudowę obiektu, w którym zachowana niewielka ilość substancji zabytkowej, badania historyczne i architektoniczne pozwalają na odtworzenie obiektu w formach nawiązujących do historii). Czternaście zachowanych obecnie bram miejskich Gdańska (Chlebnicka, Kolejowa, Krowia, Mariacka, Nizinna, Przedbramie ul. Długiej, Stągiewna, św. Ducha, Świętojańska, Wyżynna, Zielona, Złota, Żuławska, Żuraw) wraz z czterema fragmentami bram (Kotwiczników, Nowa, Szeroka, Żabia) stanowi największy Polsce zespół bram miejskich i wspaniały przykład rozwoju sztuki fortyfikacyjnej od XIV do XIX wieku. GS

Bramy średniowieczne

Nazwa	Data powstania	Lokalizacja	Projektant / budowniczy	Uwagi
Główne Miasto
Chlebnicka (Brotbänkentor)	1387 / 1. połowa XV wieku	wodna u wschodniego wylotu ul. q Chlebnickiej	nieznany
Długouliczna (Langgasser Tor)	1346	lądowa u zachodniego wylotu ul. q Długiej	nieznany	do powstania nowej bramy w linii nowożytnych wałów zwana Bramą Wysoką, z przedbramiem, rozebrana około 1611, na jej miejscu znajduje się q Złota Brama
Kogi (Koggentor)	1357	wodna u wschodniego wylotu q Długiego Targu	nieznany	rozebrana w 1563, na jej miejscu znajduje się q Brama Zielona
Kotwiczników (Ankerschmiedetor)	1377	lądowa we wschodnim narożniku południowego ciągu murów	nieznany	rozebrana w 1821, pozostała wyłącznie Baszta Kotwiczników
Krowia (Kuhtor)	1387	wodna u wschodniego wylotu ul. q Ogarnej	nieznany	całkowicie odtworzona po rozbiórce w początkach XX wieku, zachowano autentyczne fragmenty dolnych partii ścian szczytowych od strony północnej i południowej
Ludwisarska (Glokckentor)	3. ćwierć XIV wieku	lądowa u zachodniego wylotu ul. q św. Ducha	nieznany	miała przedbramie z trzema bramami
(Frauentor)	2. połowa XV wieku	wodna u wschodniego wylotu ul. Mariackiej	nieznany
(Ketterhagertor)	1377	lądowa w południowej linii murów u wylotu ul. Na Zbytkach	nieznany	miała przedbramie z dwóch wież w linii muru niskiego
Przedbramie ul. Długiej (Katownia i Wieża Więzienna) (Stockturm)	1379–1382 1416–1418 1506–1509 1586–1604	zespół bram lądowych przed q murami obronnymi u zachodniego wylotu ul. Długiej	Heinrich Ungeradin Heinrich Hetzel q Anton van Obberghen Wilhelm van den Meer	wielokrotnie przebudowywany zespół, który zachował jednak swoją średniowieczną formę
Straganiarska (Häkertor)	1481–1482	wodna u wschodniego wylotu ul. Straganiarskiej	nieznany
Szeroka (Breites Tor)	3. ćwierć XIV wieku	lądowa w zachodniej linii murów u wylotu ul. q Szerokiej	nieznany	miała przedbramie z trzema bramami
św. Ducha (Heilige-Geist-Tor)	połowa XV wieku	wodna u wschodniego wylotu ul. św. Ducha	nieznany	odbudowana w formie naśladującej styl historyczny, niestanowiącej rekonstrukcji elewacji ze względu na brak przekazów
Świętojańska (Johannistor)	1448	wodna u wschodniego wylotu ul. Świętojańskiej	nieznany
Tobiasza (Tobiastor)	2. połowa XV wieku	wodna u wschodniego wylotu ul. Tobiasza	nieznany	brak danych
Zamkowa (Haustor)	2. połowa XIV wieku	lądowa w północnej linii murów u wylotu ul. Grobla	nieznany	miała przedbramie z lat 1487–1489 w formie dwóch wież na wyspie fosy
Żabia (Fischertor)	1357	lądowa w południowej linii murów u wylotu ul. Słodowników	nieznany	miała przedbramie z dwóch wież w linii muru niskiego, od 3. ćwierci XVI wieku zwana Bramą Rybacką, rozebrana w latach 1827–1828, zachowano jedynie fragment muru baszty przedbramia
Żuraw (Krantor)	1367 1442–1444	wodna u wschodniego wylotu ul. Szerokiej	nieznany	pełnił także funkcję dźwigu portowego
Stare Miasto
Bożego Ciała (Heilige-Geist-Tor)	1459	w północnym ciąg murów, w osi ul. Korzennej	nieznany	zburzona w 1633
Drzewna (Holztor)	1461	u wylotu q Targu Drzewnego w kierunku zachodnim w południowej części zachodniego ciągu murów	nieznany	pierwotnie zwana św. Gertrudy (Gertrudentor), zburzona w 3. ćwierci XVI wieku
Raduńska (Radaunetor)	2. połowa XV wieku	w zachodnim ciągu murów	nieznany	strzegła przepustu q Kanału Raduni przez mury, zburzona w 3. ćwierci XVI wieku
św. Elżbiety (Elisabethtor)	1459	w zachodnim ciągu murów, w osi ul. Elżbietańskiej	nieznany	zlikwidowana około 1480
św. Jakuba (Jakobstor)	1461	w północnym ciągu murów q Starego Miasta, w osi ul. Łagiewniki	nieznany	zasypana w 1625, służyła jako magazyn prochowy Bastionu św. Jakuba, ostatecznie zniszczona przez wybuch prochu w 1815
Stare Przedmieście
Karowa (Karrentor)	1462	w zachodnim ciągu murów, w osi ul. Podwale Przedmiejskie na styku z murami q Głównego Miasta	nieznany	zasypana jako prochownia w 1563, ostatecznie rozebrana w początkach XX wieku podczas likwidacji wałów ciągu zachodniego
Nowa (Hoppenbruchsches Tor, Neues Tor)	1460–1461	w południowym ciągu murów, na osi ul. Rzeźnickiej	nieznany	zachowana q Baszta Biała flankująca bramę
Za Szarymi Mnichami (Der Turm hinter den grauen Mönchen)	1486, ewentualnie 1488	w zachodnim ciągu frontu q Starego Przedmieścia, na wysokości klasztoru Franciszkanów	nieznany	zasypana, ostatecznie rozebrana w początkach XX wieku podczas likwidacji wałów ciągu zachodniego
Spichlerze
Stągiewna	1517–1519	na osi ul. Stągiewnej nad Nową Motawą (q Motława)	nieznany
*Tłustym drukiem opisano bramy istniejące, kursywą – zachowane relikty bram. GS

Bramy nowożytne

Nazwa	Data powstania	Lokalizacja	Projektant / budowniczy	Uwagi
Brandenburska		między Targiem Drzewnym a q Targiem Węglowym	nieznany	brak bliższych danych
„Elbląska” (Werdertor)	XIX wiek	u wylotu q Długich Ogrodów		nienazwana i nieobronna brama prowadząca do pozostającej poza granicą fortyfikacji części Długich Ogrodów; w XIX wieku brama forteczna; rozebrana około 1925, w ogrodzeniu kościoła przy ul. Głębokiej zachował się fragment płotu fortecznego
Kolejowa	lata 50. XIX wieku	w zachodnim barku bastionu Żubr	nieznany	nie miała nazwy niemieckiej
Nizinna (Leege Tor)	1626	w kurtynie wału między bastionami św. Gertrudy a Żubr, w osi ul. Dolna Brama	q Hans Strakowski
Nowych Ogrodów (Kartuska, Siedlecka) (Neugarter Tor)	1656	w osi ul. Nowe Ogrody, u jej zachodniego wylotu	q Georg Strakowski	przebudowana w 1877, rozebrana w 1921
Okulary Steenbocka	między 1759 a 1763	u podnóża q Grodziska, w południowej części szańca łączącego umocnienia Grodziska z umocnieniami Starego Miasta	nieznany	nie miała nazwy niemieckiej; przerwa w wale zaopatrzona w drewnianą furtę i zwodzony most
Oliwska (Olivaer Tor)	1656	w linii umocnień ciągu oliwskiego na osi obecnej q al. Zwycięstwa	q Georg Strakowski	przebudowana w 1. połowie XVIII wieku i w 1869, rozebrana w 1898/1899
Oruńska (Petershagener Tor)	1655–1656	południowy wylot głównego traktu komunikacyjnego północ-południe w rejonie obecnego q Zaroślaka	q Georg Strakowski	przebudowana w latach 70. XIX wieku, rozebrana w 1927
św. Jakuba (Jakobstor)	1625–1628 1633–1635	w kurtynie między bastionami Bożego Ciała i św. Jakuba	q Hans Strakowski	do XVIII wieku nazywana Bramą Bożego Ciała; rozebrana w 1881
Wyżynna (Hohes Tor)	1574–1575, 1588	w zachodnim ciągu wałów, w osi Drogi Królewskiej, przed Przedbramiem ul. Długiej	q Hans Kramer q Wilhelm van den Block
Zielona (Grünes Tor)	1564–1568	wodna u wschodniego wylotu Długiego Targu	mistrz Regnier	wybudowana na miejscu q Bramy Kogi
Złota (Langgasser Tor)	1612–1614	u zachodniego wylotu ul. Długiej	q Abraham van den Block	wybudowana na miejscu q Bramy Długoulicznej
Żuławska (Langgarter Tor)	1628	w kurtynie wału między bastionami Ogrodowym i Wół; w osi ul. q Długie Ogrody	q Hans Strakowski	do 1945 zwana Bramą Długich Ogrodów
Górna	4. ćwierć XVIII wieku	q Chełm, rejon ob. ul. Łużyckiej	nieznany	zniszczona w 1807
Dolna	4. ćwierć XVIII wieku	Chełm, rejon ob. ul. Łużyckiej	nieznany	zniszczona w 1807
*Tłustym drukiem opisano bramy istniejące, kursywą – zachowane relikty bram. GS