JEZUICI, Towarzystwo Jezusowe, zakon założony w 1534 roku przez Ignacego Loyolę, w 1540 zatwierdzony przez papieża Pawła III, czołowa siła reformy Kościoła katolickiego i kontrreformacji. W Polsce od roku 1564 za sprawą biskupa warmińskiego, kard. Stanisława Hozjusza. Możliwość umieszczenia placówki jezuitów w poddanym wpływom reformacji Gdańsk rozważano już w latach 60. XVI wieku, sprowadzono ich ostatecznie w 1585 za sprawą biskupa włocławskiego q Hieronima Rozrażewskiego. Stacja misyjna korzystała początkowo z zachowanych w Gdańsku katolickich klasztorów (przede wszystkim q dominikanów i q brygidek) oraz plebanii parafii mariackiej (tzw. Farhof), gdzie w 1589 jezuici uzyskali kilka pomieszczeń (m.in. kaplicę domową). W roku 1592 ufundowano q Kolegium Gdańskie (jezuickie) w q Starych Szkotach. W 1593 protestancka q Rada Miejska nie zaakceptowała próby utworzenia placówki wewnątrz miasta, co miało nastąpić poprzez dołączenie do fundacji w Starych Szkotach chylącego się ku upadkowi klasztoru św. Brygidy (1593). W latach 1606 i 1612 siłą usunięto z niego jezuitów, próbujących zastąpić q brygidianów – męski konwent tego klasztoru. W 1623 roku, za protekcją Zygmunta III Wazy, jezuici utworzyli przy klasztorze św. Brygidy kapelanię, wspomagając działania proboszczów gdańskich i służąc brygidkom w charakterze spowiedników nadzwyczajnych. W należącej do zespołu klasztornego kaplicy św. Marii Magdaleny prowadzili oratorium dla tzw. kongregacji katolików (grupującej rozproszoną społeczność katolicką Gdańska). Na skutek animozji pomiędzy jezuitami a dążącymi do usamodzielnienia brygidkami w 1638 kaplica została zburzona, w 1641 Towarzystwo Jezusowe usunięto z klasztoru. Jedynym punktem oparcia dla jezuitów w protestanckim mieście pozostała od tego czasu katolicka plebania q kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Po wybudowaniu w latach 1681–1683 q Kaplicy Królewskiej starania jezuitów o przejęcie nad nią pieczy doprowadziły do zadrażnień i tumultów, szczególnie intensywnych w 1683–1684, 1698, 1714–1715. W 1719 roku misja jezuitów przy Kaplicy Królewskiej została oficjalnie zatwierdzona przez biskupa włocławskiego Felicjana Konstantego Szaniawskiego i zaakceptowana przez władze Gdańska, choć jeszcze w 1765 pospólstwo gdańskie podnosiło pretensje, posądzając jezuitów o próbę założenia tu szkoły. Misja, złożona z 2–4 kaznodziejów, utrzymała się przy Kaplicy Królewskiej do kasaty zakonu w 1773, formalnie podporządkowana Kolegium Gdańska. W latach 1683–1690 przy misji mieszkał
incognito znakomity jezuicki matematyk Adam Adamandy Kochański. Po restauracji zakonu (1814) jezuici przez kilka tygodni w 1852 (w ramach umacniającej katolicyzm akcji misyjnej podjętej na zlecenie Stolicy Apostolskiej) badali, bez powodzenia, możliwość odtworzenia placówki w Gdańsku. Na stałe pojawili się w Gdańsku po II wojnie światowej, w 1945 roku obejmując parafię św. Krzyża we Wrzeszczu (ul. Mickiewicza 24), tworząc istniejący do dziś dom zakonny w randze rezydencji. Przejęli też nieopodal (ul. Mickiewicza 11) poewangelicki kościół Chrystusa (obecnie q kościół św. Andrzeja Boboli). W roku 1946 otrzymali w zarząd zniszczony działaniami wojennymi q kościół św. Bartłomieja na Starym Mieście, którym administrowali do roku 1990.
SK
