ZJEDNOCZONE (Kombinowane) MIASTO CHEŁM (Königlich-Preußische Immediatstadt Stolzenberg, też: Vereinigte Vorstädte von Danzig lub Kombinierte Städte). Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej Prusy zagarnęły ziemie dookoła Gd. Ówczesny król prus. Fryderyk II, chcąc zmarginalizować wiodącą w regionie pozycję Gd., w listopadzie 1772 ogłosił powstanie konkurencyjnego miasta Chełm, obejmującego Chełm, Stare Szkoty, Siedlce i Święty Wojciech. Miasto miało wszystkie cechy prawne i urzędy ówczesnych jednostek miejskich, a więc: burmistrzów, urząd pocztowy, akcyzę, cło, q herb, obywatelstwo miejskie itd. Radę miejską powołano 1774 i tak jak w większości miast państwa prus. była obsadzana przez królewskie władze. Pierwszymi burmistrzami byli: Christian Müschlin i Dähncke, Bützow, 1797 notowani na tym urzędzie byli: Christian Müschlin, Carl Gottlieb Leupold i Johann Gottlieb Walther. W rok po założeniu mieszkało w nim 10 951 osób, w tym ok. 500 menonitów. W 1792 liczba mieszkańców spadła do ok. 6 tys., 1806 wzrosła do 8213, w końcu 1813 liczyła już jednak tylko ok. 500 osób. Na terenie miasta funkcjonowała parafia ewang. oraz katolicka (na q Starych Szkotach), a także zakon braci miłosierdzia (Stare Szkoty) i reformatów (Chełm) oraz szpital. W nawiązaniu do Gd. gł. ulicę nazwano Langgasse, czyli Długa (1940 Stolzenberger Langgasse, 1942 Stiftswinkel, ob. ul. Lubuska), inne, najważniejsze nosiły nazwy: Świętojańska (na płn. od Długiej), Klasztorna, Słomkowa, Młyńska i Garncarska (ob. ul. biskupa Andrzeja Wronki, Odrzańska i in.). Ratusz, którego górne piętro pełniło od 1784 zarazem funkcje kośc. ewang., zlokalizowany był na trójkątnym rynku u zbiegu ul. Gruntowej (ul. Stoczniowców), Klasztornej (nast. część Am Stolzenberger Klostergarten, ul. Hirszfelda) i Słomianej (nast. część Am Stolzenberger Klostergarten, ul. Reformacka). Od 1773 organizatorem poczty miejscowej oraz połączeń z innymi miastami pruskimi był q Tobias Christian Uhl (1743–1795). W związku z powstaniem tego miasta zmieniła się trasa linii pocztowej (q poczta) Berlin–Królewiec, która omijała Gd. i zatrzymywała się na Chełmie, budynek poczty znajdował się przy tzw. Bramie Dolnej (Untertor), zamykającej dostęp do Chełmu od strony płn.-wsch. i Nowych Ogrodów. Na zach. od klasztoru reformatów powstał budynek akcyzy, obok klasztoru funkcjonowała wielka sala służąca do wystawiania sztuk teatr. Wybudowano też tzw. Bramę Palową (Pfahltor), zamykająca wjazd do miasta od płd., tuż przed Żydowską Górą. Znajdowały się tu również szkoły, ewang.-luter., elementarna (katolicka) oraz po 1793 wojsk., powiązana ze stacjonującym tu okresowo regimentem prus. piechoty. Oddziałami tymi dowodzili von Sydow, od 1773 von Tümpling, a od 1777 von Pirch. W sierpniu 1773 wydano specjalny akt dla zamieszkałych gł. na Chełmie ok. 400 Żydów. W jednym z domów urządzili oni synagogę. Od 1775, na podstawie specjalnego przywileju, organizowano w Starych Szkotach konkurencyjny dla Gd. jarmark dominikański.
Rozwój miasta został zahamowany po drugim rozbiorze Polski. Rejon Kombinowanego Miasta włączono w roku 1807 do q I Wolnego Miasta Gdańska, poddając go kontroli 2 gd. senatorów. Koniec istnienia miasta przypadł na czasy napoleońskie, kiedy to rosyjskie oblężenie doszczętnie zniszczyło jego zabudowę. 14 II 1814 prus. komisja organizacyjna włączyła jego tereny do miasta Gd. PP
Zjednoczone (Kombinowane) Miasto Chełm w 1808 roku
| Osiedle
|
Domów
|
Mieszkańców
|
W tym Żydów
|
| Chełm Stolzenberg
|
531
|
3267
|
623
|
| Stare Szkoty Altschotland
|
220
|
2657
|
612
|
| Św. Wojciech St. Albrecht
|
96
|
851
|
–
|
| Siedlce Schidlitz
|
195
|
1438
|
–
|
| Razem
|
1042
|
8213
|
1235
|
| PP
|
