PIENIĄDZ
| < Poprzednie | Następne > |
PIENIĄDZ. Początki mennictwa gdańskiego sięgają początku XIII wieku. W 1996 roku odkryto przy obecnej ul. Olejarnia i wokół q kościoła św. Katarzyny skarb brakteatów, naśladujących monety brandenburskie Ottona II, bite w latach 1184–1205. Ukazują one półpostać władcy na wprost, z mieczem, tarczą, proporcem i w płaszczu udrapowanym na piersiach. Kontekst znaleziska wskazuje, iż jest to naśladownictwo gdańskie i może być wiązane z q Mściwojem I lub początkiem panowania q Świętopełka. Mennica książęca w Gdańsku wybijała w XIII wieku przede wszystkim brakteaty z różnym wyobrażeniem lilii, gwiazdy w tarczy, krzyża z pierścieniami, krzyża na łuku, krzyża pod arkadami, znaku przypominającego kotwicę, krzyża prostego z półksiężycami i gwiazdami między ramionami, różnego przedstawienia głowy wołu, twarzy ludzkiej, biegnącego jelenia, postaci księcia z lilią w jednej i mieczem w drugiej ręce, raz półpostaci księcia z mieczem, tarczą i proporcem. Anonimowość wyobrażeń oraz brak dostatecznej liczby nowych skarbów i znalezisk nie pozwalają na jednoznaczne przydzielenie ich poszczególnym książętom. Brak pewności, czy mennica gdańska funkcjonowała po wygaśnięciu dynastii miejscowych książąt (między rokiem 1295 a 1308).
Podczas lokacji q Głównego Miasta Gdańska na q prawie chełmińskim około roku 1342, Krzyżacy zastrzegli sobie wyłączność prawa menniczego. Uruchomiona w Gdańsku, na obecnej ul. Ogarnej, państwowa mennica zakonu emitowała brakteaty (jednostronne fenigi) beznapisowe, z wyobrażeniami nawiązującymi do kultu maryjnego i roli chrystianizacyjnej zakonu. Za bite w Gdańsku uznaje się brakteaty z wyobrażeniem tarczy z gwiazdą w środku i kulami nad tarczą lub po bokach (nawiązujące do gdańskich monet książęcych). Kolejne mają już wyłącznie zakonne motywy: z wyobrażeniem figury geometrycznej, prostokąta z 2 krzyżami przy narożnikach; gotycką literą D; trzykrotnie przekrzyżowanymi liniami w tarczy. W wyniku reformy wielkiego mistrza Winricha von Kniprodego wprowadzono do roku 1380 rozbudowany system monetarny, złożony z półskojców, szelągów kwartników; brakteaty straciły funkcję podstawowego pieniądza i odtąd bite były tylko okazjonalnie. Mennica gdańska produkowała szelągi od około roku 1382, do 1410 wybijano je jeszcze w Toruniu. Za emisje gdańskie uznaje się odmiany z pojedynczym lub podwójnymi krzyżykami (tzw. krzyżami św. Andrzeja). Szelągi z takimi znakami funkcjonowały do czasów (1393–1407) wielkiego mistrza Konrada von Jungingena. Na przełomie 1393 i 1394 roku Dietz Mynlein, mincerz z Koburga (Turyngia), zorganizował w mennicy gdańskiej wybijanie złotych guldenów. Mynlein bił również za panowania Konrada I (1409–1410) Ulryka von Jungingena szelągi ze znakiem menniczym „trójlistka”. Po klęsce grunwaldzkiej i buncie mieszczan toruńskich, którzy zniszczyli mennicę w swoim mieście, mennica gdańska była jedyną czynną w państwie krzyżackim. Za rządów (1401–1414) Henryka von Plauena wybijano w Gdańsku złote guldeny oraz szelągi, w większości z literą „D” (Dantzig) nad tarczą z godłem zakonu. Podobne szelągi z literą „D” (także bez) oraz półskojce wybijano w Gdańsku w początkowym okresie rządów (1414) wielkiego mistrza Michała Kuchmeistra von Stenberga. Obniżenie przez wielkiego mistrza wartości wybijanych monet i wzrost cen doprowadziły w 1416 roku do q buntu gdańskich rzemieślników i zdemolowania mennicy. Spowodowało to od 1417 ograniczenie wybijania szelągów w Gdańsku na rzecz odnowionej mennicy w Toruniu. Ostatnie szelągi krzyżackie wybijano w niewielkiej ilości w Gdańsku za (1422–1441) wielkiego mistrza Pawła von Russdorfa oraz (1441–1449) Konrada von Erlichhausena, jednak już bez liter „D” nad tarczą zakonną. Za gdańskie emisje uznajemy – jak poprzednio – te typy, na których widać krzyże św. Andrzeja. W roku 1454 Kazimierz Jagiellończyk nadał Gdańskowi przywilej bicia własnej monety, srebrnej i złotej. Na tej podstawie miasto do rozbiorów emitowało monety ozdobione swoim herbem. Serię emisji rozpoczęły bite jeszcze w czasach Kazimierza Jagiellończyka szelągi oraz drobne fenigi (brakteaty).
Szelągi noszą wyobrażenie tarczy z godłem Gdańska, mając na odwrocie herb Prus Królewskich (Orła zbrojnego) i napisy w wariantach: KASIMIRVS REX POLONIE lub D.G.R. POLONIE, MONETA CIVIT DANCK (Kazimierz Król Polski lub Kazimierz z Bożej Łaski Król Polski, Moneta Miasta Gdańska). Nie ma pewności, czy w czasach panowania Kazimierza Jagiellończyka doszło do bicia monety złotej; jedyną wskazówką jest zachowany stempel rewersu do rosenobli (monety na wzór angielski) z wyobrażeniem kogi (starego godła Gdańska) i napisem MONET.CIVIT.DAN. Moneta bita w Gdańsku uzyskała prawo obiegu w Polsce. W czasach króla polskiego Jana Olbrachta i Aleksandra mennicę gdańską zamknięto; wznowiła działalność w roku 1524, do 1526 wybijając szelągi nawiązujące do wzorów z czasów Kazimierza Jagiellończyka, ale już z imieniem króla polskiego Zygmunta Starego (SIGISMVND D.G.R.POLO).
W 1526 roku Gdańsk i Stany Pruskie, pod kierunkiem Mikołaja Kopernika, przygotowały reformę monetarną. Przyjęta w październiku 1526 ordynacja zezwalała na wybijanie denarów, ternarów i groszy, kolejna, wydana 16 II 1528, wprowadziła do obiegu monety trój- i sześciogroszowe. W latach 1529–1530 zawarto unię monetarną między Prusami Królewskimi, Prusami Lennymi a Koroną Polską, zachowując w Prusach możliwość wybijania szelągów, zrównanych z ternarami polskimi; przyjęto też ordynację przewidującą bicie monety złotej. W roku 1530 Gdańsk przystąpił do bicia denarów, szelągów i groszy, w 1535 trojaków i szóstaków. Denary i szelągi nosiły wyobrażenia herbu miasta i orła Prus Królewskich, a na nominałach większych – portret władcy. Ustalono zasadę umieszczania na najdrobniejszych nominałach małego herbu Gdańska, natomiast nominały z portretem królewskim na odwrocie prezentowały herb duży (z lwami-trzymaczami). Od roku 1540 wybijano w Gdańsku monety złote – dukaty, początkowo emisje próbne, w okresie 1546–1548 masowe. Za Zygmunta Starego zmienia się nazwa miasta umieszczana na monetach: DANCIK zastąpiony został łacińską wersją GEDANENSIS. Mimo sporów z dworem królewskim, podejmującym próby likwidacji mennictwa miejskiego, Gd., przy wsparciu miast prus. i Stanów Pruskich, do 1559 utrzymał samodzielność menniczą. Wobec zamknięcia przez króla pol. Zygmunta Augusta mennicy koronnej i wybijania monety krajowej w Wilnie drugą najważniejszą w Polsce stała się mennica miejska w Gd., emitująca denary, szelągi, grosze, trojaki oraz dukaty.
Mimo oficjalnego zamknięcia w 1559 mennicy w Gd., 1564 podjęto próbę wprowadzenia do obiegu emisji talarowych, a w 1565 dukatów. Z prób zrezygnowano pod naciskiem Zygmunta Augusta. Po śmierci króla (1572), wobec przedłużającego się okresu bezkrólewia i braku drobnej monety, w 1573 Gd. podjął próbę bicia denarów i szelągów. Monety te wyobrażały herb Gd. oraz orła Prus Królewskich, na szelągach pojawiło się imię Zygmunta Starego, mające usprawiedliwić postępowanie władz Gd. i wskazać, że emisja była zgodna z ordynacją Zygmunta Starego. W 1577, podczas q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym, w trakcie oblężenia Gd., Rada Miejska skonfiskowała srebra i precjoza zgromadzone w skarbcach miejskich i kościelnych, nakazywała również obywatelom wydanie posiadanych przez nich kruszców, uzyskane środki przeznaczając na wybijanie specjalnej monety wojennej. W miejsce zwyczajowego portretu królewskiego umieszczono wyobrażenie półpostaci Chrystusa, a specjalny napis DEFENDE NOS CHRYSTE SALVATOR („Broń nas, Chryste Zbawicielu”) nie tylko wskazywał, pod czyim patronatem Gd. podjął walkę z królem, ale utwierdzał gdańszczan w przekonaniu o szczególnej opiece boskiej w trakcie oblężenia. Mennica gd. zarządzana była kolejno przez 2 przedsiębiorców menniczych, z których pierwszy, Kaspar Goebel, gwarantował nie tylko bicie monety, ale musiał do całego zamierzenia przekonywać zaniepokojonych konfiskatą kruszców gdańszczan. Pod jego zarządem mennica wybijała podwartościowe szelągi, grosze oraz talary. Bicie pełnowartościowych dukatów oraz kontrasygnowanie dobrej złotej monety powierzono Gracjanowi Gonzalo, zakazując gdańszczanom posługiwania się inną złotą monetą niż kontrmarkowaną. Po 2 miesiącach, wobec podejrzeń, że nie wszystkie skonfiskowane srebra przebił na przekazaną Radzie Miejskiej monetę, został zastąpiony przez Waltera Tallemana z Lubeki. Wybijał on grosze, półtalary oraz talary. Obok kontrasygnowania monety złotej nakazano kilku gd. przedsiębiorcom znaczyć specjalnymi stemplami dobrą, pełnowartościową monetę srebrną. Podwójne kontrasygnowanie miało zapobiec ukryciu lepszej monety; zapowiadano, że po zakończeniu działań moneta wojenna zostanie wykupiona przez władze Gd. Zarządzenia Rady Miejskiej przyniosły pożądane efekty. Posługiwanie się przez gdańszczan w czasie oblężenia monetą dobrą kontrasygnowaną i równolegle oblężniczą, zapobiegło później krachowi monetarnemu (związanemu z obecnością tylko monety podwartościowej). Po ugodzie ze Stefanem Batorym Gd. uzyskał potwierdzenie przywilejów, w tym zachowanie pełnego prawa do bicia monet. W czasie dalszego panowania Stefana Batorego w Gd. emitowano denary, szelągi, grosze, trojaki, dukaty i donatywy.
Wybite wówczas po raz pierwszy donatywy były nowym typem wielokrotności dukata. Donatywy spełniały często funkcję podarunków ofiarowywanych władcom lub królewskim dygnitarzom. Były dziełem znakomitych artystów, wybijane niezwykle starannie, na podstawie specjalnych uchwał Rady Miejskiej, co zaznaczano napisem: EX AURO SOLIDO CIVITAT GEDANENSIS FIERI FECIT („Ze złota miasto Gdańsk wybić kazało”). Obok form podarunkowych donatywy służyły jako lokaty kapitałowe. Przed 1600, za panowania króla pol. Zygmunta III Wazy, Gd. początkowo zrezygnował z bicia groszy i trojaków, nast. wybijał je obok denarów, szelągów, donatyw i dukatów. Te ostatnie, jako monety międzynarodowe, szczególnie potrzebne przy prowadzeniu ożywionego handlu, wybijano niemal corocznie.
Dla potrzeb najbiedniejszych do 1599 masowo wybijano denary, wystarczającą ilość drobniejszego pieniądza zapewniały utrzymane w obiegu bite w czasach Jagiellonów i Stefana Batorego szelągi, grosze i trojaki. Po 1600 rozpoczęła się jednak powolna deprecjacja monety groszowej i trojaków koronnych, co sprawiło, że w Gd. brakowało dobrej monety srebrnej, potrzebnej do handlu lokalnego i regionalnego. W związku z tym w 1609 Gd. wprowadził całkowicie nowy gatunek monety, ort, pocz. równy ¼ wartości ówczesnego talara. Była to moneta pięknie wybijana i modelowana przez pracujących w Gd. najwyższej klasy medalierów, szybko też zdobyła uznanie w Prusach Królewskich i w Koronie. Wobec wprowadzenia na masową skalę niskowartościowych półtoraków, po 1623 Gd. wprowadził do obiegu pocz. ternary, odpowiadające bitym w Koronie szelągom, a w 1623 grosze miejskie o wartości równej półtorakom. W 1627 Zygmunt III Waza zakazał bicia monety drobnej (wobec jej podwartościowego charakteru i zalewania rynku pol. przez podobną, ale jeszcze mniej wartą monetę bitą przez Szwedów w zdobytych przez nich miastach pol., tzn. w Elblągu i Rydze). W związku z tym Gd. zawiesił bicie groszy i ortów, emitując niezbędnego w międzynarodowym handlu pełnowartościowego dukata. Znaczącą pozycję zajęły emisje donatyw, które o wadze od 3 do 20 dukatów wybijano w Gd. 1599, 1613/14, 1617, 1619, 1623 i 1631. Do najwybitniejszych osiągnięć artyst. należy emisja z 1614, przedstawiająca bogaty barok. herb miasta, z trzymaczami (2 lwy) i aniołem z rozpostartymi skrzydłami w klejnocie (ponad tarczą herbową). W ozdoby tarczy i krzyży wkomponowano symboliczne dekoracje oraz miniaturowe hasła odnoszące się do prawa, handlu i sprawiedliwości. Donatywy tej emisji stanowiły swoistą wykładnię ideową Gd., ukazującą pozycję i rolę miasta w Polsce. Zakaz wybijania monet drobnych podtrzymał Władysław IV. Gd. kontynuował bicie przede wszystkim monety złotej (niemal nieprzerwany szereg emisji dukatów oraz bardzo licznie wybijane donatywy). Nowością było rozpoczęcie wybijania grubej monety srebrnej, od 1636 talarów, od 1639 półtalarów oraz talarów podwójnych. Talary i dukaty wybijano przez cały okres panowania króla pol. Władysława IV. Obok tych monet bito też liczne donatywy o wadze od 1,5 dukata aż do 10 dukatów. Obok donatyw z wyobrażeniem herbu miasta po raz pierwszy pojawiły się emisje z panoramą Gd., z podkreśleniem jego najważniejszych i charakterystycznych budowli. Na donatywach z 1647–48 przedstawiono jedyną znaną panoramę Gd. od strony twierdzy Wisłoujście.
Powrót do bicia monety drobnej nastąpił w czasach króla pol. Jana Kazimierza. Wybijano wówczas szelągi, dwugrosze oraz masowo orty, kontynuowano bicie półtalarów, talarów, talarów podwójnych. Emitowano nadal dukaty, a sporadycznie dwudukaty. Monety złote tradycyjnie stanowiły podstawę do finansowania transakcji międzynarodowych. Nadal cieszyły się popularnością donatywy o wadze od 1,5 dukata do 10 duktów; ich cechą charakterystyczną było przedstawianie panoramy Gd. od strony q Biskupiej Górki. Za panowania Michała Korybuta wybijano podwartościowe szelągi, dukaty, wyemitowano też donatywy z panoramą Gd. o wadze 2 i 3 dukatów.
Podobnie skromniejsze było mennictwo gd. za panowania Jana III Sobieskiego. Dominowały bilonowe szelągi oraz dukaty i dwudukaty. W 1685 na cześć króla wybito 200 sztuk okolicznościowego talara. Nieco liczniejsze były emisje donatyw oraz próbnych monet o nominale 4 dukatów, przy czym niektóre donatywy zamiast w złocie wybito w srebrze. Za króla pol. Augusta II Mocnego wybito w 1698 dukaty i dwudukaty, a w 1715 jedną emisję bilonowych szelągów. Ostatnią emisją złotą Augusta II była próbna dwudukatówka z 1699. Panowanie króla pol. Augusta III wiązało się z aktywnością menniczą Gd. i jego potrzebami gosp. Gd. emitował bilonowe szelągi oraz srebrne trojaki, szóstki i orty, a także złotówki, będące nową monetą łączącą system pol. z saskim. Podjęto też próbę wybijania dwuzłotówek, odpowiadających najbardziej popularnym ⅔ talara wybijanym w Saksonii; prób zaniechano z uwagi na kłopoty z pozyskaniem kruszcu. W 1734 wyemitowano serię dukatów. Czasy Augusta III to także rozkwit gd. kolekcjonerstwa, na którego potrzeby gd. mennica wypuszczała obiegowe monety w czystym srebrze (w formie klip), a także złocie. Produkcja numizmatów kolekcjonerskich była na tyle znaczna, że w 1760 król wydał edykt zabraniający takich praktyk. Mimo to emisje kolekcjonerskie wybito jeszcze w 1763. W pocz. panowania króla pol. Stanisława Augusta Poniatowskiego Gd. wziął udział w pracach nad reformą monetarną, jednocześnie bijąc obiegową miejską monetę. W 1764–65 wybijano w Gd. szelągi, trojaki, szóstki, w 1767 podjęto prace nad przygotowaniem emisji dukatów, a 1767 dwuzłotówek.
Nowa królewska ordynacja mennicza zakazała jednak bicia monet miejskich, w związku z czym nastąpiło zamknięcie gd. mennicy. Mimo to Gd., zagrożony po kolejnym rozbiorze włączeniem do Prus, wybił w 1793 specjalną serię pamiątkowych szelągów z monogramem Stanisława Augusta. W 1801 Prusacy, zmuszeni warunkami gosp., zdecydowali się na zamówienie w Gd. specjalnych miejskich szelągów. Wybito je jednak w Berlinie, bez herbu miasta i z niem. nazwą „Danzig”. Po zajęciu Gd. w 1807 przez wojska Napoleona, wobec potrzeb związanych z utrzymaniem wojsk fr., mennica gd. wyprodukowała w 1808 i 1812 miedziane szelągi, a 1809 i 1812 miedziane grosze, z wyobrażeniem herbu i nazwą miasta w jęz. niem. W 1808 planowana była emisja srebrnych pięcioguldenówek, z braku kruszcu nie wyszła ona jednak poza serię próbną. W 1857 dekretem króla prus. Fryderyka Wilhelma powołano Gd. Prywatny Bank Akcyjny (q Danziger Privat-Aktien-Bank), do 1890 wyposażony w prawa emisyjne banknotów. W okresie I wojny światowej, wraz ze zniknięciem z obiegu srebrnych i złotych monet, Gd., podobnie jak większość miast i gmin niem., emitował pieniądz specjalny, czyli monety i banknoty zastępcze (ukazało się kilka serii bonów zastępczych).
W 1914 Magistrat Miasta wydał banknoty o nominałach 50 fenigów, 1, 2 i 3 marek oraz serie próbne 5, 10 i 20 marek. W 1916 emitowano dziesięcio- i pięćdziesięciofenigówki, w 1918 serie: 5, 10 i 20 marek. Ostatnia emisja z 1919 obejmowała banknoty o nominale 50 fenigów. Reemitentami banknotów i monet były w Gd. także: q Dworzec Główny, q obóz jeńców na Przeróbce, gminy należące do Gd.: Nowy Staw Gd., Nowy Dwór Gd., Polchowo Gd. Prawo emisji własnego pieniądza uzyskało utworzone w 1919 q II Wolne Miasto Gdańsk (WMG). Początkowo korzystano z marki niem., w 1920 wybijając specjalne dziesięciofenigowe monety z cynku, w 1922 wydano banknoty o nominałach 100, 500 i 1000 marek. Z uwagi na ogromną inflację 1922–23 banknoty wydawano w milionach i setkach milionów marek; najwyższymi nominałami były wydane w listopadzie 1923 banknoty o wartości 5 i 10 mld marek. Pojawił się też q pieniądz zastępczy. Wobec przedłużającej się inflacji w końcu 1923 Senat podjął uchwałę o ustanowieniu własnej waluty II WMG, z guldenem równym 100 fenigom. Walutę oparto na ang. funcie sterlingu. Emisją od 1 I 1924 miał się zajmować specjalnie powołany Bank Gd. (q Bank von Danzig). Jeszcze w 1923 wykonano w Berlinie stemple i wybito w Utrechcie pierwsze monety; dotarły one do Gd. 18 XII 1923. Wybito jedno-, dwu-, pięcio- i dziesięciofenigówki, w srebrze monety półguldenowe, guldeny oraz 2 i 5 guldenów. W Berlinie wyemitowano wzorowane na funcie złote 25 guldenów. W nast. latach wybijano gł. monety fenigowe. jednofenigówki wydano w Berlinie w 1926, 1929, 1936 i 1937, monety dwufenigowe w 1926 i 1937, pięciofenigowe w 1928, w 1927 monety o nominale pół i 5 guldenów. W następstwie kryzysu światowego w latach 30. i dewaluacji funta ang. Senat zdewaluował pieniądz II WMG. Wycofano z obiegu (z uwagi na zbyt wysoką zawartość srebra) monety z 1923 i 1927, wprowadzając w 1930 złote dwudziestopięcioguldenówki, a w 1932 nowe srebrne monety o nominale 2 i 5 guldenów, nowe mosiężne pięcio- i dziesięciofenigówki oraz niklowe półguldeny i guldeny. W 1935 znalazły się w obiegu wybite w niklu pięcio- i dziesięcioguldenówki. W 1923 rozpoczęto też prace nad wprowadzeniem banknotów nominowanych w guldenach. Ustalono wprowadzenie banknotów o nominałach 10, 25, 100, 500 i 1000 guldenów (do obiegu weszły w 2. poł. 1923), emisje gd. noszą datę 10 II 1924. Kolejne emisje banknotów wydano w 1928 (25 guldenów), w 1930 (10 guldenów), w 1931 (25 i 100 guldenów), w 1932 i 1937 (20 guldenów) i w 1937 (50 guldenów). Banknoty gd. projektowane były przez artystów, wyróżniały się kolorystyką i jakością wykonania. Kres funkcjonowaniu guldenów gd. położył wybuch II wojny światowej.
Po 1945 odnotować można pojawienie się motywów gd. na monetach PRL i III RP. Panorama Gd. z Pomnikiem Trzech Krzyży (q pomnik Poległych Stoczniowców) i q kośc. NMP widnieje na serii monet wydanych w 1990 z okazji 10-lecia q Solidarności. Na jubileusz Tysiąclecia miasta w 1997 wydano okolicznościowe monety srebrne i złote o nominale 10 i 100 złotych.
