KANTATA
| < Poprzednie | Następne > |
KANTATA, wieloczęściowa, niesceniczna, formalnie zamknięta kompozycja wokalno-instrumentalna o charakterze kościelnym lub świeckim, której warstwę lit. cechuje naprzemienne występowanie fragmentu poezji pieśniowej, zwanego arią, i fragmentu wiersza swobodnie madrygałowego, zwanego recytatywem. Kantatę, której klas. forma wykształciła się w XVIII w. w obrębie wł. poezji i muzyki, przeniósł na grunt niem. i poetycko zwieńczył Erdmann Neumeister (Geist- liche Cantaten statt einer Kirchen-Music, 1704). Naprzemienność refleksji (typowej dla arii) oraz narracji (typowej dla recytatywu) wchłonęła z czasem komponenty tekstowe muzyki ewang.: strofę chorałowej pieśni kośc. oraz fragment prozy biblijnej (dictum), co dokumentuje m.in. gd. rocznik Texte zur Kirchen-Music auff die sämtlichen Fest-Tage durchs gantze Jahr, 1708. Obok solowych, rozwiniętych melodycznie arii i solowych, melodeklamacyjnych recytatywów, od strony muz. pojawiały się duety, ansamble, chóry i ritornele instrumentalne. Liczne kontakty artystyczne gd. muzyków i otwartość lokalnego duchowieństwa na nowe tendencje w muzyce kośc. sprawiły, iż kantata szybko stała się gł. formą muz. uprawianą w Gd., zwł. przez kapelmistrzów q kośc. NMP: q Maximiliana Dietricha Theodora i q Johanna Balthasara Christiana Freislichów, q Friedricha Christiana Mohrheima, q Georga Simona Loeh- leina i q Benjamina Gottholda Siewerta. Dużo kantat pisali również: q Johann Daniel Pucklitz i q Jean Jeremias Du Grain. Na kształt kantaty ewang. wpłynęły niemal wszystkie ówczesne gatunki muz. i zasady kompozycyjne (m.in. motet, koncert wokalny, monodia), dlatego cechuje ją niejednolita nomenklatura: w Gd. kantatę o tekstach lirycznych opatrywano mianem Cantata, Kantate, Concerto, (Kirchen-)Musik bądź tylko nazwą niedzieli lub święta roku kościelnego, na które była przeznaczona (k. de tempore). W wypadku tej ostatniej, tematycznie na ogół związanej z perykopą, chętnie umuzyczniano teksty popularne wśród protestantów na całym obszarze niemieckojęzycznym, m.in. pióra Erdmanna Neumeistra, Johanna Friedricha Armanda von Uffenbacha, Benjamina Schmolcka, Johanna Jacoba Rambacha. Pokaźną kolekcję kantat de tempore pisanych na lokalne potrzeby, zachowaną w rękopisach muz. z q kośc. św. Jana i q św. Kata- rzyny, dopełniają liczne odpisy roczników kantat kompozytorów środkowo- i północnoniemieckich, m.in. Georga Philippa Telemanna i Johanna Theodora Roemhildta. Kantaty okolicznościowe, zachowane niemal wyłącznie w drukowanych librettach (w przeciwieństwie do k. de tempore), związane są tematycznie z aktualnym wydarzeniem z życia gd. społeczności lub funkcjonujących w jej ramach osób. Wyróżnić tu można 2 typy: serenatę i dramat muz. Serenatę pisano na kilka głosów wokalnych z towarzyszeniem instrumentów i wykonywano wieczorem, zwykle na wolnym powietrzu. Właściwe jej dialogi – często mitol. – postaci, wsparte niekiedy mimiką, kostiumami i tłem jednej dekoracji, zawiązywały skromną akcję zorientowaną na pochwałę adresatów. Dramat muzyczny zdaje się nawiązywać do wł. terminu dramma per musica. Wykonywany podczas oficjalnych uroczystości, gł. ku czci poważanych osób, różnił się od serenaty zazwyczaj tylko kontekstem prezentacji: wykonaniem za dnia w zamkniętej przestrzeni budynków, zwł. w Auditorium Maximum q Gimnazjum Akademickiego. Kantatę dramatyczną, zw. niekiedy Singgedicht, wykonywaną przy biesiadnym (zwykle weselnym) stole, określano dodatkowo jako Tafelmusik. Dominowały kantaty okolicznościowe, wykonywane w przestrzeni sakralnej gd. kośc., gł. mariackiego; zazwyczaj towarzyszyły one (podobnie jak k. de tempore) kazaniu. Kantaty towarzyszące uroczystościom świeckim stanowiły oprawę uroczystej mowy i na ogół były wykonywane w przestrzeni edukacyjnej Gimnazjum Akademickiego. Obok kapelmistrzów q kośc. NMP, odpowiedzialnych za oprawę muz. uroczystości miejskich, kantaty okolicznościowe pisali: Carl Friedrich Bartoldi, Friedrich August Deschner, Georg Israel Geschke, Gottfried Hingelberg, Johann Carl Turge, Otto Friedrich Zacharias, Anton Albrecht Koch. Większość ich powstała 1740–70, czyli w okresie niezgorszej koniunktury gosp. miasta, dużych uroczystości miejskich oraz względnego spokoju. Pisano gł. kantaty funeralne, dalej inspirowane wyborami do magistratu, objęciem urzędu, pocz. roku kalendarzowego i ślubem, wygłoszeniem oracji i ogólnomiejskimi jubileuszami (300-lecia wyzwolenia spod panowania krzyż. czy 100-lecia zawarcia q pokoju oliwskiego), przekazaniem dóbr użyteczności publicznej (m.in. ambony i organów w kośc. NMP, odsłonięciem pomnika króla pol. Augusta III w q Dworze Artusa) oraz dniem urodzin i imienin. Właściwe tym kategoriom, niemal wyłącznie anonim. teksty cechuje obecność stałych komponentów (m.in. motywów ściśle związanych z okolicznością), spokrewnionych z genetliakami, epitalamiami i epicediami. Nieobce tej poezji są reminiscencje wydarzeń rozgrywających się na terenie Gd. (m.in. q epidemii dżumy 1709, q oblężenia miasta w 1734), Korony (m.in. konfederacji barskiej i toruńskiej) i Europy (m.in. wojny siedmioletniej, trzęsienia ziemi w Lizbonie 1755, rewolucji fr.). Potencjalnych twórców tekstów kantat okolicznościowych szukać należy gł. w środowisku Gimnazjum Akademickiego (m.in. k. Johanna Ernsta Gretscha, gimnazjalisty, na śmierć króla pol. Augusta II) oraz lokalnego duchowieństwa (m.in. k. Friedricha Kleina, kaznodziei q kośc. Zbawiciela, na 200-lecie gim.). Poezję kantatową uprawiała również q Anne Renate Breyn. W środowisku niem. kompozytorów końca XVIII w. malało zainteresowanie kantatą, na co wpłynęła m.in. oświeceniowa krytyka ówczesnego sposobu pisania poezji rel. i mało kościelnego – jak to określano – charakteru jej umuzyczniania. Pogarszająca się wówczas sytuacja ekon. Gd. i ograniczona liczba okazji do świętowania zredukowały zapotrzebowanie na muzykę okazjonalną. Z początkiem XIX w. k. de tempore ustępowała miejsca kompozycjom opartym gł. na śpiewach chorałowych; do łask wróciły psalmy, hymny, motety i inne formy bliższe duchowi klasycyzmu. W tym czasie pojedyncze k. okolicznościowe tworzył jeszcze m.in. q Theodor Friedrich Kniewel.
