KOMISJA KARNKOWSKIEGO
| < Poprzednie | Następne > |
KOMISJA KARNKOWSKIEGO. Komisja królewska, powoływana dwukrotnie i działająca w latach 1568–1570 w związku z realizacją polityki morskiej króla polskiego Zygmunta Augusta oraz unifikacją Prus Królewskich z Koroną, w celu ustanowienia suwerenności władcy na morzu oraz ścisłego podporządkowania Gdańska władzy państwowej. Komisja (licząca początkowo 6 osób) została powołana przez Zygmunta Augusta w Warszawie 18 IX 1568. Na jej czele stanął bp włocławski q Stanisław Karnkowski (od którego nazwiska wzięła ona nazwę); w jej skład weszli m.in. kasztelan gdański q Jan Kostka (zasiadający jednocześnie w komisji morskiej) oraz Michael Friedwald, burmistrz elbląski i zaufany współpracownik króla. Część członków komisji była zdecydowanie niechętna Gdańskowi: bp S. Karnkowski z powodów wyznaniowych, kasztelan J. Kostka ze względów politycznych. Komisja przybyła do Gdańska 29 X 1568, nie została jednak do miasta wpuszczona. Władze miejskie poleciły obsadzić wojskiem fortyfikacje i powołały pod broń mieszczaństwo. Jednocześnie prowadziły propagandę głoszącą, że komisja ma zamiar odebrać Gdańskowi jego prawa, przywileje i wolności, a także zlikwidować kult luterański w mieście (choć Zygmunt August zakazał jej członkom rozpatrywania spraw religijnych); kolportowano również paszkwile, zwłaszcza przeciw nielubianemu J. Kostce, przedstawiające kasztelana gdańskiego wiszącego na szubienicy. Równolegle Rada Miejska wysłała do króla delegację (syndyk Cleophas Mey i sekretarz Rady Matthias Radecke) w celu wyjaśnienia swojego postępowania; miała ona również domagać się odwołania komisji, powołując się na konstytucję ziem pruskich z 1538 roku, zgodnie z którą władca miał prawo przysyłać komisarzy jedynie w sprawach dotyczących sporów granicznych dóbr królewskich i działów majątkowych. Król przyjął delegację 1 XI 1568, stanowczo odmówił jednak prowadzenia z nią pertraktacji. Sprawa Gdańska pojawiła się ponownie na sejmie lubelskim w roku 1569, na który przybyło poselstwo gdańskie w składzie: burmistrzowie q Georg Kleefeld, q Constantin Ferber, q Johann Proite oraz rajca Albrecht Giese. Jednocześnie wszczęto postępowanie przed sądem sejmowym przeciw miastu. Instygator komisji Karnkowskiego, M. Friedwald, oskarżył delegatów Gdańska o obrazę majestatu (niewpuszczenie komisji do miasta, domaganie się jej odwołania), samowolny zaciąg wojsk, prześladowanie kaprów (ściętych w 1568 wyrokiem sądu ławniczego za rozbój), a także złe zarządzanie gospodarką miejską. W wyniku niekorzystnego wyroku, ogłoszonego 10 VIII 1569, członkowie gdańskiej delegacji zostali internowani. Tymczasem 27 VII 1569 powołano drugą komisję Karnkowskiego. Przewodniczącym został ponownie biskup włocławski; w jej skład wchodzili również wojewoda łęczycki Jan Sierakowski, kasztelanowie: gdański J. Kostka, inowrocławski Szymon Szubski, wiślicki Mikołaj Firlej, biecki Stanisław Wysocki, ponadto jako sekretarze i doradcy: wrogo nastawiony do Gdańska opat oliwski q Kasper Geschkau, sekretarz królewski Wawrzyniec Goślicki oraz poeta, prawnik i dworzanin Piotr Roizjusz.
Komisja przybyła do Gdańska 1 XII 1569 i tym razem została wpuszczona do miasta, gdzie przebywała do 17 III 1570. Efektem jej obrad były tzw. Konstytucje Karnkowskiego (Constitutiones Carncovianae), ogłoszone publicznie 14 III 1570 i zawierające 67 artykułów. Podkreślały one prawa zwierzchnie króla i Korony nad Gdańskiem, suwerenną władzę króla na morzu, w tym prawo monarchy do otwierania i zamykania żeglugi, przekazywały władcy pełną jurysdykcję nad marynarzami, przyznawały mu prawo do nakładania ceł i podatków oraz zakładania portów i twierdz nadmorskich, a także czerpania dochodów z rybołówstwa i zbierania bursztynu (q bursztyn bałtycki). Część artykułów regulowała również kwestie związane ze statusem miasta, ustanawiając prawo apelacji do króla od wyroków sądów miejskich, nakładając obowiązek składania przysięgi na wierność władcy także komendantom Wisłoujścia, zakazując zaciągania bez zgody królewskiej żołnierzy do wojsk gdańskich, wprowadzając mechanizmy kontroli finansów miejskich (zwłaszcza ceł portowych) przez komisarzy królewskich, a ponadto nadając przedstawicielom korporacji rzemieślniczych prawo do utworzenia osobnego kwartału (q kwartały) w ramach q Trzeciego Ordynku. Postanowienia komisji miały zatem na celu podkopanie niezależności Gdańska poprzez odebranie miastu kontroli nad własnym wojskiem, gospodarką morską i finansami miejskimi, a tym samym podporządkowanie go władzy królewskiej. Rada Miejska złożyła natychmiast protest przeciw konstytucjom jako sprzecznym z przywilejami miasta; miał on zostać rozpatrzony na najbliższym sejmie zwołanym na 16 IV 1570 do Warszawy. Mimo wysiłków ze strony gdańszczan, Zygmunt August zatwierdził konstytucje 10 VII 1570; ogłoszono je w postaci dekretu sejmowego, choć nie zostały one jeszcze formalnie zatwierdzone przez izbę poselską. Sporne kwestie, zwłaszcza podnoszona przez przedstawicieli Gdańska niezgodność postanowień komisji z przywilejami miasta, miały być rozpatrzone na kolejnym sejmie, zaś wadliwe punkty konstytucji poprawione. Mimo to król nie zamierzał przychylać się do postulatów gdańszczan, w związku z czym nie przekazano mu obiecanych w trakcie pertraktacji darów pieniężnych (100 tysięcy zł polskich oraz dożywotniego dochodu z q cła palowego wynoszącego wówczas 21 tysięcy zł polskich rocznie). Ostatecznie sprawa miała stać się przedmiotem obrad sejmu w roku 1572, do czego nie doszło z powodu śmierci Zygmunta Augusta. Wysiłki Gdańska zostały jednak uwieńczone sukcesem, gdy 26 II 1585 miasto zawarło z królem polskim Stefanem Batorym osobny traktat (Tractatus portorii), na mocy którego monarcha odstępował formalnie od konstytucji Karnkowskiego, natomiast Gdańsk zachował swoje prerogatywy w zakresie kontroli portu oraz ustroju i gospodarki miejskiej.
