KANCJONAŁ, niem.
Gesangbuch, zwykle drukowany zbiór zawierający chrześcijańskie śpiewy (głównie pieśni) w rodzimym języku, przeznaczony dla wspólnot kościelnych, grup lub indywidualnych wiernych, do wielokrotnego użytku w czasie nabożeństw lub osobistych praktyk religijnych. Rozkwit pieśni religijnych i rozwój kancjonału były wynikiem reformacyjnego postulatu aktywniejszego uczestnictwa wiernych w nabożeństwie. Termin
Gesangbuch rozpowszechnił się dopiero w XVIII wieku, kiedy to organy przejęły prowadzenie śpiewu wspólnotowego, dzięki czemu kancjonał trafił z rąk księży i kantorów do wiernych. Większość kancjonałów pozbawiono wówczas notacji muzyki; szerzej pojawiła się ona ponownie dopiero w późnym XIX wieku. Spośród pierwszych kancjonałów, stanowiących istotny punkt odniesienia m.in. dla gdańskich publikacji, wymienić należy kancjonał: braci czeskich Michaela Weissego (1531), Valentina Babsta (1545) z przedmową Marcina Lutra oraz kalwiński
Psałterz genewski (1562). Repertuar pieśni ewangelickich docierał stopniowo do Gdańska zapewne poprzez liczne kontakty handlowe miasta, jak i peregrynacje gdańskiej młodzieży do niemieckich ośrodków uniwersyteckich (m.in. Wittenbergi, Lipska, Heidelbergu). Do pierwszych niemieckojęzycznych kancjonałów gdańskich należą te wydane z prywatnej inicjatywy:
Geistliche Lieder und Psalmen… (q Georg Rhete, 1626), zawierający 360 pieśni bez zapisu muzyki, w tym pochodzące z wydań Michaela Weissego oraz Valentina Babsta;
Die Psalmen Davids… (q Andreasa Hünefeld, 1637), zawierający 150 psalmów w tłumaczeniu q Martina Opitza z melodiami
Psałterza genewskiego. Skutkiem potęgujących się w XVII wieku różnic w sposobie odprawiania liturgii przez poszczególne gdańskie kościoły było wydanie w 1708 roku agendy opracowanej przez Ministerium Duchowne, wiążącej dla wszystkich gdańskich wspólnot kościelnych. Dezyderat wydania ujednoliconego kancjonału jako źródła pieśni dla wszystkich nabożeństw publicznych w Gdańsku, doszedł do skutku dopiero w roku 1719. Zatwierdzony przez magistrat i wydany przez q Johanna Zachariasa Stollego jako
Dantziger Gesang-Buch […] zur Beförderung der Kirchen- und Haus-Andacht… zawiera na 1274 stronach 420 pieśni bez zapisu muzyki. Repertuar obejmuje teksty okresu pre- i reformacyjnego (m.in. Marcina Lutra, Michaela Weissego, Paula Ebera, Paula Speratusa, Erasmusa Albera, Nicolausa Selneckera), konfesjonalizmu i wczesnego pietyzmu (m.in. Paula Gerhardta, Johanna Rista, Johanna Heermanna, Johanna Francka, Gottfrieda Wilhelma Sacera, q Johanna Maukischa, Heinricha Alberta) oraz liczne teksty mniej lub bardziej znanych twórców. Wzorowany w dużej mierze na kancjonale Valentina Babsta, przejął znaczną część jego repertuaru, dokumentując również późniejsze tendencje w rozwoju pieśni religijnych (m.in. wpływy pietyzmu i racjonalizmu; te ostatnie przejawiają się w rzekomo poprawionej warstwie tekstowej niektórych tradycyjnych pieśni, o czym w przedmowie wspomina Johann Heinrich Nothwanger). Wznowiony w 1725 roku. W 1764 doszło do jego całkowitej reorganizacji. Wydany u q Thomasa Johanna Schreibera jako
Danziger Gesangbuch […] zum allgemeinen Gebrauch der Kirchen und Haus-Andachten […] aufs Neue vermehrt… zawiera na 670 stronach 1126 pieśni pozbawionych notacji muzyki i poprzedzonych przedmową Jonathana Hellera, seniora Ministerium, z której wynika, iż został skonstruowany w duchu rodzącego się oświecenia. Melodie do tekstów większości nowych pieśni zapożyczono od wcześniej już istniejących, o czym informuje odpowiedni komentarz. Oprócz pieśni pisanych w duchu oświecenia (m.in. Christiana Fürchtegotta Gellerta, Jonathana Hellera), odnaleźć tu można teksty czasów reformacji, kontrreformacji, wojny trzydziestoletniej, pietyzmu, przy predylekcji do tematyki dogmatycznej w sensie kościelnego racjonalizmu. Wznowienia z lat 1766, 1768, 1770, 1771, 1774, 1778, 1782, 1785, 1793, 1800 i 1810 pełniły funkcję oficjalnych kancjonałów gdańskich. Druk późniejszych obowiązujących w Gdańsku zlecany był przez pruskie synody prowincjalne pod nadzorem władz w Berlinie. W roku 1744 w oficynie Thomasa Johanna Schreibera wydano
Kirchen-Gesang-Buch der Evangelisch-Reformierten Gemeinde in Dantzig – oficjalny kancjonał dla gdańskiej gminy reformowanej, zawierający 150 psalmów w tłumaczeniu Ambrosiusa Lobwassera z drobnymi zmianami rytmicznymi w zapisie menzuralnym i modernizacją w warstwie językowej oraz 300 pieśni bez notacji muzyki. Stwierdzić tu można, obok nowych ewangelickich, obecność pieśni wywodzących się z tradycji luterańskiej. W Gdańsku publikowano również kancjonały dla lokalnych polskojęzycznych protestantów, m.in.
Psalmy Dawidowe… (Andreas Hünefeld, 1619), w tłumaczeniu Macieja Rybińskiego, z notacją muzyki;
Wybrany y Zupełny Kancyonał Gdanski… (Thomas Johann Schreiber, 1737), bez zapisu nutowego. Na potrzeby gdańskich katolików wydano m.in.
Christcatholisches Gesangbuch… (1751) i
Catholisches Gesang-Buch… (1758), oba wydane u q Gottfrieda Hartmanna, bez zapisu nutowego.
PKOC
