INSTYTUT ANATOMICZNY AKADEMII MEDYCZNEJ W GDAŃSKU 1940–1945
INSTYTUT ANATOMICZNY AKADEMII MEDYCZNEJ W GDAŃSKU 1940–1945. Funkcjonował w ramach działającej od 29 XI 1940 Akademii Medycznej w Gdańsku (Medizinische Akademie in Danzig), powstałej z przekształcenia wcześniejszej Państwowej Akademii Medycyny Praktycznej (Staatliche Akademie für Praktische Medizin).
W dążeniu do wzmocnienia kadry naukowej, już pod koniec 1939 rektor gdańskiej Akademii, prof. Erich Grossmann zaproponował prof. Rudolfowi Spannerowi przeniesienie się z Kolonii do Gdańska i zorganizowanie tu Instytutu Anatomii. Spanner, po przybyciu do Gdańska (29/30 XI 1939), 1 I 1940 objął kierownictwo (jako dyrektor i ordynator) nad Instytutem w dawnym budynku pallotynów, na rogu Hindenburgallee (al. Zwycięstwa) i Delbrückallee (ul. Skłodowskiej-Curie). W 1941 rozpoczął starania w Ministerstwie Finansów Rzeszy o fundusze potrzebne na rozbudowę Instytutu: powiększenia powierzchni piwnic prosektoryjnych (pogłębienia ich o trzy metry), polepszenia warunków sanitarnych, utworzenia szklanego dachu nad wejściem do piwnic oraz rozbudowę biblioteki. Do czerwca 1943 Instytut Anatomii nie posiadał własnej sali wykładowej. Wykłady z zakresu anatomii odbywały się w jednym z pomieszczeń szpitala miejskiego lub w sali wykładowej Instytutu Farmakologii. Rozbudowa i modernizacja budynków odbywała się przez wszystkie lata wojny. Do Instytutu Anatomicznego przynależał również mały domek z trzema pokojami, w którym urządzono maceratorium, gdzie znajdowały się: kocioł, autoklaw i niewielki piec do spalania odpadów powstałych podczas sekcji i preparowania. W sąsiednim pokoju ustawiono okrągły kocioł służący do odtłuszczania kości. Składowano tam też chemikalia (ług sodowy i potasowy), używane podczas wywoływania korozji plastoidowych. W tych pomieszczeniach, określanych potocznie jako „fabryczka mydła”, dochodziło do produkcji mydła z wykorzystaniem tłuszczu ludzkiego.
Rudolf Spanner osobiście dobierał do pracy w Instytucie wysoko wykwalifikowaną kadrę. Czołową postacią w Instytucie był docent Friedrich (Fritz) Kozlik-Wollmann, z którym prowadził badania z wykorzystaniem techniki iniekcji. Do grona pracowników naukowych należał też Hans Havlicek, specjalista chirurgii i badań nad układem krążenia. Stanowisko naczelnego preparatora zajmował Eduard von Bargen. W semestrze letnim 1941 wykłady i zajęcia praktyczne prowadził dr Knoche – pierwszy asystent pełniący funkcję pierwszego prosektora. Zatrudnione były też trzy asystentki techniczne (znane są nazwiska dwóch: Monike Zielinski–Grünhagen i Gertrud Koytek), których zadaniem było przygotowywanie preparatów mikroskopowych i makroskopowych na wykłady i zajęcia praktyczne. Do prac porządkowych na terenie Instytutu wykorzystywano więźniów obozu Stutthof. Od stycznia 1941 w Instytucie pracował laborant Zygmunt Mazur. Na stanowisku fotografa i kreślarza od września 1944 pracowała Solveigh Loewens, która zajmowała się wykonywaniem fotografii i rysunków do celów dydaktycznych. Funkcję dozorcy sprawował Leo Piper. W Instytucie pracowało też dwóch robotników: Heinz Bortner i Adalbert Reichert, którzy byli pomocnikami przy wykonywanych sekcjach. Sytuacja wojenna sprawiła, że Instytut korzystał z pracy pięciu brytyjskich jeńców wojennych: sierżanta Andrew Neil, szeregowego Johna Henry Wittona, kaprala Williama Andersona Neely oraz starszych szeregowych Johna Grahama i Jacka Sherriffa.
Rudolf Spanner ze współpracownikami przyczynili się do podniesienia jakości zajęć dydaktycznych prowadzonych dla studentów i podniesienia poziomu naukowego Instytutu oraz wytwarzanych preparatów anatomicznych. Medizinische Akademie in Danzig swoją działalność naukową i dydaktyczną zakończyła na przełomie lat 1944/1945, kiedy to większość pracowników i studentów została wcielona do Wehrmachtu. Niektórzy profesorowie i kierownicy Instytutów opuścili Gdańsk w ramach ogłoszonego przez władze Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie planu ewakuacji ludności (Eva-Fall). Niektórzy pracownicy pozostali jednak na swych stanowiskach aż do zakończenia działań wojennych, m.in.: laborant Zygmunt Mazur.
Po zakończeniu II wojny światowej szczególnie głośna stała się sprawa produkowania w Instytucie mydła z ludzkich zwłok (Zofia Nałkowska, Medaliony).
Bibliografia:
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, sygn. 15, Ministerstwo Zdrowia.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, sygn. UNWCC 22, United Nations War Crimes Commission.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 1230, Akademia Medyczna w Gdańsku 1903–1944; sygn. 1318/1 Protokoły z posiedzenia Rady wydziału Lekarskiego 1945–1946; sygn. 1318/2 Protokoły z posiedzeń Senatu Akademii Lekarskiej w Gdańsku 1946–1947.
Archiwum Państwowe w Gdańsku Oddział w Gdyni, sygn. 2830/163, Krajowy Zakład Psychiatryczny w Kocborowie z lat 1893–1945.
Bundesarchiv Berlin, sygn. R 4901/13818 Akta Ministerstwa Rzeszy do Spraw Nauki, Wychowania i Szkolnictwa, Pozyskiwanie funduszy na przebudowę i zaopatrzenie obiektu Instytutu Anatomii w Gdańsku maj 1941 – lipiec 1944; sygn. R 4901/13815, Akta Ministerstwa Rzeszy do Spraw Nauki, Wychowania i Szkolnictwa, Projekt budżetu Instytutu Anatomii na rok 1941 sporządzony przez dyrektora Instytutu Spannera 22 III 1941.
Gdański Uniwersytet Medyczny, Zakład Historii i Filozofii Medycyny, sygn. ODB. 6003 A I/3, Fortbildungsvorträge der Medizinischen Akademie Danzig, 1944.
Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku, sygn. S 74/02/Zn (śledztwo w sprawie zabójstw dokonanych w okresie od września 1939 do marca 1945 zabójstw osób cywilnych i jeńców wojennych, z których zwłok uzyskiwano tłuszcz używany do produkcji „mydła” w Instytucie Anatomii w Gdańsku kierowanym przez prof. Rudolfa Marię Spannera).
Tomkiewicz Monika, Semków Piotr, Profesor Rudolf Spanner (1895–1960). Naukowiec w III Rzeszy, Gdynia 2010.
